Саха  снайпердара

“Буорах сыттаах, уоттаах сэрии ыар сыллара ааһан истэхтэрин ахсын буойуннар эрэйдээхтэр өлөн-сүтэн, көҕүрээн иһэллэр. Онон сэрии хонуутугар саа-саадах тутан,  “эн эбэтэр мин” диэн өлөллөрүн утуйарга холоон, хорсуннук сэриилэспит буойуннарбытын биири да көтүппэккэ ахтар-саныыр ытык иэспит. Кинилэр норуот сүрэҕэр, өйүгэр-санаатыгар мэлдьи тыыннаахтар.

Аҕыйах ахсааннаах саха омук снайпердарын бойобуой суолларын уонна олохторун туһунан ахтыылар сорохторо өрдөөҕүтэ сурукка-бичиккэ киллэриллибиттэр, киһи барыта түбэһэн аахпатынан, сөргүтэр уонна биллибэккэ хаалбыттары өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хомуйан кинигэҕэ тиһэн, бар дьоммор бэлэхтээн, өр сылларга сүкпүт таһаҕаспыттан чэпчэтиниим…”, диэн суруйбута 1994 сыллаахха тахсыбыт “Саха снайпердара” диэн кинигэтигэр Аҕа дойду Улуу сэриитин актыыбынай кыттыылааҕа, инбэлиитэ, “Аҕа дойду сэриитэ” I, II истиэпэннээх уордьаннар, бойобуой мэтээллэр кавалердара, ССРС Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, суруйааччы, Саха сиринээҕи Кинигэ издательствотыгар хара сааһырыар диэри үлэлээбит И. Д. Петров‑Мастаах Уола. Илья Данилович барахсан икки атаҕа суох да буоллар, быратыас атахтарынан өлүөр киһиттэн хаалсыбакка айанныыра-сылдьара, бэл, “Запорожец”, бэйэтэ этэринэн “Кулгаахтаах” массыынатынан куораты биир гына сүүрдэрэ.

Снайперскай хамсааһыны саҕалаабыт дьоруойдар

Ааптар кинигэтин киирии тылыгар суруйар: снайперскай хамсааһыны бастаан саҕалаабыттар, өстөөхтүүн кыргыһа сылдьаннар бэйэлэрин курдук снайпердары бэлэмнээбит туйгун снайпердар: Сэбиэскэй Сойуус Геройа Алексей Миронов хорсун суолун, олоҕун илгэтин “Кыайыы саллааттара” диэн кинигэбэр уонна иккис чааһын Кыайыы 50 сылынан тахсыахтаах кинигэҕэ киллэриллибитэ. Аны сэрии саҕана буолбут биир түгэн: снайперскай хамсааһыны аан бастакынан тэниппит, туйгун снайпер Дмитрий Гуляев бэргэн ытыытыттан 101 фашист умса хоруйбута. Кинини Сэбиэскэй Сойуус Геройугар түһэрбэтэхтэриттэн хомойуллар. Оттон Прохоров 75 гитлеровеһы кыдыйбытын иһин Сэбиэскэй Сойуус Геройа оҥорбуттарын туһунан Алексей Миронов сэриигэ сылдьан кэргэттэригэр суруйбута: “Өстөөҕү кыраҕытык ытар буоллум. Снайперынан ылыллыахпыттан ыла 12 фашистскай бандиттары кытта ааҕыстым. Биһиги чааспытыгар снайпердар алтабыт. Манна өрдөөҕүттэн сэриилэспит снайпердар Прохоров — 75, Чухуран — 158 гитлеровецтары кыдыйдылар. Кинилэр Сэбиэскэй Сойуус Геройун аатын ыллылар. Мин ити бастыҥ снайпердар кэккэлэригэр турарга эрэллээхпин уонна киһи аймах сырҕан өстөөхтөрүн харысхала суох кыдыйыахха диэн бу үтүө төрүттээх соругу толорорго охсуһабын. Варя, элбэхтик суруй. Пакаа, быраһаайдарыҥ. Эн кэргэниҥ А. Миронов”.

Ити чахчылар кэрэһилииллэринэн уонна снайперскай хамсааһыны бастакынан фронт үрдүнэн тэнитэн, холобур буолбутун, туйгун снайпердары үөрэтэн таһаарбытын иһин Дмитрий Гуляевы Геройга түһэриллиэхтээҕэ көтүтүллүбүт эбит. Көннөрүллүбэт итэҕэс диэн суох…

Мантан салгыы фронтовик И. Д. Петров‑Мастаах Уола номоххо киирбит улуу снайпер Иван Николаевич Кульбертинов туһунан суруйуутуттан кылгатан бэчээттиибит.

Иван Николаевич аармыйаҕа 1942 сыл от ыйын 12 күнүгэр ыҥырыллыбыта. 23-с аналлаах хайыһардьыттар биригээдэлэрин састаабыгар киирэн бастакы бойобуой сүрэхтэниини ылбыта.

Герой буолуохтаах этэ…

Бэйиэт Сергей Васильев “Биһиги гвардеецтарбыт” диэн 1975 сыллаахха таһаарбыт кинигэтин 74‑с страницатыгар: “Манна — тыһыынча өлүүнү көрсөн өстөөх 489 саллаатын буорга хаптаппыт эбэҥки туйгун уолугар, снайпер Иван Кульбертиновка махтал баар” диэн суруйбута.

Өлүөхүмэ улууһугар өр сылларга салайааччынан үлэлээбит Яков Семенов ахтыытыттан: “Кини туһунан биһиги төһө элбэҕи билэбитий? Киһи эрэ үксэ “аатырбыт снайпер, хорсун сэрииһит үһү” диэн уопсайынан эрэ өйдөбүллээх буолуохтаах. Аҕыйах ахсааннаах суруйааччылар, учуонайдар, суруналыыстар суруйталаабыт бэлиэтээһиннэрэ кинигэлэргэ, хаһыат, сурунаал страницаларыгар хам-түм көстүтэлээн ааһаллар. Ол оннугар бу дьикти киһи туһунан сороҕо олохтоох, сороҕо олоҕо суох киэҥ сиринэн уста сылдьар үһүйээн сурахтар тарҕаналлар.

Мин Иван Николаевичтыын 1970 сылтан билсиһэн, чугастык доҕордоһон эрэ буолбакка, кини олоҕун, бойобуой сырыыларын туһунан матырыйааллары төһө кыалларынан хомуйан илдьэ сылдьабын. Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх үбүлүөйүнэн сибээстээн, кини туһунан элбэх түгэннэртэн сорҕотун кэпсиэҕи баҕарыллар.

Иван Николаевич аармыйаҕа 1942 сыл от ыйын 12 күнүгэр ыҥырыллыбыта. 23‑с аналлаах хайыһардьыттар биригээдэлэрин састаабыгар киирэн бастакы бойобуой сүрэхтэниини ылбыта. Салгыы тохтобула суох хаан тохтуулаах хапсыһыыларга, өстөөх уораҕайдарыгар разведкаларга сылдьан бойобуой маастарыстыбата үрдээн, бэргэн ытааччы быһыытынан киэҥник биллэн барбыта. Бастакы бойобуой наҕараадатын — “Хорсунун иһин” мэтээли өстөөх бүлүмүөтүн расчетун үлтүрүппүтүн, гитлеровецтар утары атаакаларын самнары охсууга хорсуннук кыттыбытын иһин ылбыта.

Снайпер, гвардия сержана И. Н. Кульбертинов 1943 сыл алтынньы 8 күнүттэн 20 күнүгэр диэри өстөөх 59 саллаатын, эписиэрин өлөрбүтүн иһин Албан аат III истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыта. 1944 сыл бэс ыйыгар диэри 113 фашиһы суох оҥорон Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадаламмыта. Ити кэмҥэ 35 снайперы үөрэтэн таһаарбыта. Кинилэр ортолоругар Горшков, Побережнай, Ярышкин курдук, о. д.а. дьиҥ-чахчы бэргэн ытааччылар бааллара.

Өстөөхтөр Иван Кульбертиновтан өлөрдүү куттаналлара, кинини анаан буотаһар буолбуттара. Чернигов куорат таһыгар биир өлбүт ньиэмэс эписиэриттэн маннык ис хоһоонноох сурук көстүбүтэ: “Нуучча снайпердарыттан сүҥкэн сүтүктээхпит. Мин батальоммуттан өлбүттэр баһыйар үгүстэрэ ханнык эрэ азиат буулдьатыттан оҕуннулар”. Ол “азиат” Иван Кульбертинов этэ.

1944 сыл от ыйын 16 күнүгэр Иван Николаевич өстөөх уонча саллаатын, эписиэрин, икки снайперын, бүлүмүөт расчетун кыдыйан, өстөөх утары атаакатын тохтоппутун иһин “Аҕа дойду сэриитэ” II истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыта. 1945 сыл муус устарга диэри гвардия старшай сержана Иван Кульбертинов 222 өстөөҕү кыдыйбытын туһунан аармыйа хаһыатыгар суруйбуттара. 1945 сыл олунньу 7 күнүгэр Кыһыл Сулус уордьанынан наҕараадаламмыта. 1945 сыл муус устар 10 күнүнээҕи Моравско-Островскайдааҕы хапсыһыыга Иван Кульбертинов 2 станковай, 2 илии бүлүмүөтүн, 3 өстөөх саллаатын, эписиэрин суох оҥорбутун иһин “Аҕа дойду сэриитэ” I истиэпэннээх уордьанынан — бэһис уордьанынан наҕараадаламмыта. Сэрии бүтэһик күннэригэр “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээли түөһүгэр иилбиттэрэ.

Ыам ыйын 11 күнүгэр толоруллубут наҕараадалыыр лиискэ старшина Кульбертинов 252 гитлеровеһы өлөрдө диэн этиллибит. Бэйэтэ кэпсииринэн, кини сымыйалыыры сөбүлээбэт, өлөрбүт фашистарын ахсаана итиннээҕэр элбэх буолуохтаах диирэ үһү. Иван Николаевич Кульбертинов 489 өстөөх саллаатын, эписиэрин суох оҥорбута диэн саха биллиилээх бэйиэтэ Сергей Васильев кинигэтигэр суруйан хаалларбыта чуолкай, мунааҕа суох.

“Дьиҥнээх браконьердар биһиги буолабыт…”

Иван Николаевич сэрии толоонуттан кэлээт, идэтинэн булдунан-алдынан дьарыктанан барбыта. 1948–1969 сылларга Тээнэ саһыл пиэрмэтигэр булчутунан анаммыта. Ити бириэмэҕэ пиэрмэҕэ 32 тайаҕы бултаан туттарбыта, 8 эһэни, 2500 тииҥи, 86 кииһи бултаабыта сурукка киирбит. Кэнники сылларга 20‑тэн тахса бөрөнү сохсонон бултаабыта.

Этиллибитин курдук, мин аан маҥнай Иван Николаевиһы 1970 сыл күһүнүгэр Тээнэҕэ булчуттар сүлүөттэригэр көрсүбүтүм. Тыл көрдөөн тырыбынаҕа таҕыста. Сахалыы, нууччалыы аҥаардаах, сороҕор эбэҥки тылынан булкуйан этэн киирэн барда: “Эһиги браконьердар элбэхтэр диэтигит. Дьиҥнээх браконьердар биһиги буолабыт. Булду хаһан да сыыспаппыт, ол гынан саабыт эрэдэһинэ (нареһа) мүлүрүйэн хаалан, таптарбыт кыылбыт тыаҕа мээнэ баран өлөр. Төһөлөөх кыылы буорту гыммыппыт буолуой! Бу, дьэ, браконьерство буолбатах дуо? Онон бултуур сэппитин: карабиннарбытын, туоһапкаларбытын уларытар дьаһалы ыларгытыгар этии киллэрэбин”.

Ол киэһээ ирэ-хоро кэпсэттибит. Киһим олус аламаҕай, ис киирбэх, араас сэһэннээх-ыаһахтаах. Этэргэ дылы, “сахалыы өйдөөх” эбит. Ити кэнниттэн “эн-мин” дэһэн сылдьыбыппыт үгүс”, — диэн Өлүөхүмэ оройуонун биир салайааччытынан үлэлээбит Яков Алексеевич Егоров сэһэргэһиибитин түмүктээтэ.

БАЛАҺАНЫ ИЛЬЯ ПЕТРОВ-МАСТААХ УОЛА “САХА СНАЙПЕРДАРА” ДИЭН КИНИГЭТИТТЭН
ИВАН КСЕНОФОНТОВ-СИЛИГИ БЭЛЭМНЭЭТЭ.
ХААРТЫСКА “САХА СИРЭ” ХАҺЫАТ ЭРЭДЭЭКСИЙЭТИН АРХЫЫБЫТТАН ТУҺАНЫЛЫННА.