Саха суругунан литэрэтиирэтэ төрүттэммитэ 125 сыла: Норуоппутун үрдэтэр туһугар

Быйыл, 2025 сылга, саха суругунан литэрэтиирэтэ төрүттэммитэ 125 сыла бэлиэтэнэр. Биллэрин курдук, бу даата А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх  Өлөксөй “Байанай алгыһа” диэн айымньыта суруллубут кэмиттэн  ааҕыллар.

Аммаҕа, күһүөрү суруллубутун туһунан бэлиэтээһиннэр бааллар. Кэлиҥҥи кэмҥэ бу чахчыны ылыммат тыл-өс сороҕор тахсар, тоҕо диэтэххэ, “Байанай алгыһа” бэчээккэ 1925 сыллаахха эрэ тахсыбыт. Ол туох төрүөтүнэн буолбутун үйэттэн ордук кэм ааспытын кэннэ быһаарар уустук. Биһиги улуу убайдарбыт, саха литэрэтиирэтин төрүттэспит, Өксөкүлээҕи бэйэтин кытта тэҥҥэ үлэлээбит дьон ылынан, норуоттарын суругунан литэрэтиирэтэ саҕаламмыт кэрэ-бэлиэ күнүнэн бэлиэтээн, суруйан хаалларбыттара баар. Биһиги ону тутуһабыт.

Ол да иһин икки сыллааҕыта биһиги өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана А. С. Николаев анал дьаһалга илии баттаабыта — 2025 сылга саха суругунан литэрэтиирэтин 125 сылын бэлиэтээһин туһунан. Буоларын курдук, хамыыһыйа тэриллибитэ, былаан бигэргэтиллибитэ. Онтон төһөтө олоххо киирбитэ ол туспа кэпсэтии.

Саха суругунан литэрэтиирэтин сайдыытыгар, бастатан туран, сахалыы тылынан тахсар хаһыаттар, сурунааллар улахан оруоллаахтар. Ол саҕана, ХХ үйэ саҕаланыытыгар, саха бэчээтэ саҥа атаҕар туран эрэрэ, ол эрээри билигин ааттара умнулла быһыытыйбыт бастакы сахалыы хаһыаттар, сурунааллар оруоллара олус улахан этэ. Күн бүгүн даҕаны саха литэрэтиирэтин сайдыытын сахалыы тыллаах бэчээтэ суох киһи кыайан толкуйдаабат.

Судургута суох…

Саха литэрэтиирэтэ сайдан кэлбит суола судургута суох. Аан бастаан көхтөөхтүк, өрө көтөҕүллүүлээхтик саҕаламмыт эбит буоллаҕына, күн-дьыл уларыйан истэҕин аайы саха суруйааччыларын эйгэтэ эмиэ уларыйан испитэ. Саха литэрэтиирэтигэр мистика, фольклор хайдах киириэхтээҕин тула мөккүөрдэр бааллара. Ити саха литэрэтиирэтин икки гениальнай айымньыта — Өксөкүлээх Өлөксөй “Ойуун түүлэ” уонна Платон Ойуунускай “Кыһыл ойууна” суруллубуттарын кэннэ. Ол да саҕана өйдөнөрө — саха литэрэтиирэтэ омугун былыргы итэҕэлин, олоҥхотун нөҥүө эрэ үрдүк чыпчаалларга тахсар кыахтааҕа. Онон салайтаран уонна чахчы норуоттарын уус-уран фольклорун ийэлэрин үүтүн кытта бииргэ иҥэриммит Өксөкүлээх уонна Ойуунускай генийдэрэ улуу айымньылары айбыттара.

1934 сыллаахха Иосиф Сталин дьаһалынан, дойду үрдүнэн суруйааччылары түмэн, биир айар сойууһу тэрийии саҕаламмыта. Саха суруйааччыларын бастакы кэмпириэнсийэтэ ити сыл буолбута, бэрэссэдээтэлинэн П. А. Ойуунускай талыллыбыта. Суруйааччыларга былаас өттүттэн өйөбүлү, көмөнү мэктиэлээбиттэрэ.

Ол эрээри, бэрт сотору 1937 сыл үүммүтэ. Бүтүн дойду үрдүнэн эрэпириэссийэлэр саҕаламмыттара. Саҥа түмсэн, айан-тутан эрэр саха суруйааччылара үгүстэрэ онно түбэспиттэрэ — Платон Ойуунускай, Николай Заболоцкай, Суорун Омоллоон, Михаил Доҕордуров, Күн Дьирибинэ, Арбита, Лев Габышев, Георгий Борисов, Даадар, Тыаһыт, Чаҕылҕан… Ити иннинэ 1928–29 сыллардаахха “конфедералистар” дьыалаларыгар эриллэн, Алампа, Күлүмнүүр сууттаммыттара… Биллэн турар, бу дьайыылар эдэр саха литэрэтиирэтигэр улахан охсууну оҥорбуттара. Төһөлөөх айар талаан, кыах, сонун санаа кэхтибитэ буолуой!

Онтон Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии саҕаланар

Суруйааччылар бэбиэскэ тутан, сорохторо бэйэлэрэ тылланан, фроҥҥа бараллар. Саа-саадах тутан, дойдуларын көмүскээбит суруйааччылар элбэхтэр, олор ортолоругар Эллэй, Тимофей Сметанин, Болот Боотур, Алексей Бродников бааллара. Күннүк Уурастыырап уонна Суорун Омоллоон фроҥҥа тиийэн, “Советская Якутия” танковай колоннаны туттарбыт хаартыскаларын саха ааҕааччыта билэр. Фронтовик суруйааччылар буорах сыттаах айымньылара саха литэрэтиирэтин классиката буолбуттара.

Ити курдук, саха суруйааччыларын дьылҕалара, суруйуулара дойду олоҕун оҥкулунан салаллыбыта, дойдуга баар кыһалҕаны, үөрүүнү санныларыгар барытын тэҥҥэ сүксэн, уйан кэлбиттэрэ.

Биир ордук ыар уонна өр сылларга бүрүүкээбит, саха литэрэтиирэтин силиһин-мутугун түөрэрдии соруммут дьаһал баара. Партия обкома 1952 сыллаахха саха литэрэтиирэтин бастакы классиктарын буржуазнай национализмҥа буруйдаабыта. Өксөкүлээх, Алампа, Неустроев айымньылара бобуллубуттара, оскуолаларга, институкка үөрэтиллибэт буолбуттара. Кинигэлэрин таһааран оскуола, бибилэтиэкэ тэлгэһэлэригэр уматыы барбыта…

Ити хараҥа кэм саха суруйааччыларыгар уон сыл устата бүрүүкээбитэ, суруйар, айар иэйиилэрин тууйбута, бэйэ-бэйэлэрин эйгэлэригэр итэҕэйсибэт буолууну, сэрэхэчийиини үөскэппитэ. Ол эрээри, баартыйа ХХ сийиэһин кэннэ буолбут уларыйыылар биһиэхэ да биллибиттэрэ.

1962 сыллаахха саха классиктара, ону кытта ол иннинэ реабилитацияламмыт Ойуунускай ааттара норуоттарыгар төннүбүттэрэ… Бу үтүө күннэр үүнэллэригэр үлэлээбит, кыһарҕан кытаанаҕын көрсүбүт киһинэн историк учуонай Г. П. Башарин буолар. Биһиги бастакы норуодунай суруйааччыларбыт Амма Аччыгыйа, Күннүк Уурастыырап уонна Суорун Омоллоон хайа да кэмҥэ кинини өйүүллэрэ, кырдьыгы тутуһаллара.

Семен Данилов 17 сыл салайбыта

Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлинэн 1961 сыллаахха талыллыбыт Семен Данилов саха классиктара нууччалыы тылбаастаналларыгар күүскэ үлэлээбитэ. Кини Өксөкүлээҕи нуучча биир чулуу поэта Владимир Солоухиҥҥа тылын ылыннаран, тылбаастаппыта. “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхобут нууччалыы тылбааһа эмиэ кини үтүөтэ…

Семен Петрович Данилов Саха сирин суруйааччыларын сойууһун 17 сыл салайан кэлбитэ. Бу кэм чахчы саха уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар литэрэтиирэлэрин сайдыытын көмүс кэмэ этэ. Хрущев кэминээҕи “ириэрии” биһиэхэ хойутуу кэлбитэ уонна олох тыынын, дьон көҥүлүн кэҥэтэр, үрдэтэр айымньыларынан бэлиэтэммитэ. Амма Аччыгыйа “Алдьархай” сэһэнэ, Софрон Данилов “Сүрэх тэбэрин тухары” арамаана, Анастасия Сыромятникова “Кыыс хотуна”, Николай Якутскай “Көмүстээх үрүйэтэ”… Саха поэзията дойду үрдүнэн биллэр буолбута, тылбаас кинигэлэрэ сыл аайы киин издательстволарга тахсаллара. Семен Данилов, Леонид Попов, Савва Тарасов, Иван Гоголев, Моисей Ефимов бырааттыы омуктар тылларыгар кытта тылбаастаммыттара. Бу кэмҥэ саха суруйааччылара атын өрөспүүбүлүкэлэртэн биир идэлээхтэрин кытта доҕордоһуулара саҕаламмыта.

Бу кэмнэргэ саха литэрэтиирэтин кынатын анныгар хотугу омуктарбыт литэрэтиирэлэрэ күүскэ сайдыбыттара — Василий Лебедев, Андрей Кривошапкин, ини-бии Куриловтар… Кырдьаҕастар этэр буолаллара — саха литэрэтиирэтигэр Куриловтар сис хайалара баар буолла диэн… Онно эбии нуучча суруйааччылара Юрий Шамшурин, Сергей Шевков, Юрий Чертов, кинилэр ааттара бүгүн да умнуллубаттар…

Уларыта тутуу тыаллара

Уларыта тутуу тыаллара ала буркун курдук соһуччу кэлбиттэрэ уонна суруйааччыларга, кинилэр өйдөрүгэр-санааларыгар күүскэ дьайбыттара. Тоҕо диэтэххэ, норуот суруйааччыны бутуур кэмҥэ мэлдьи инники күөҥҥэ анньар. Ол саҕана үрбүт үгүс тыаллар өссө элбэх бутууру аҕалбыттара.

Ол кэмҥэ бэчээт бүтүннүүтэ либераллар, арҕаа диэки одуулаһан олорор дьон илиитигэр этэ. ССРС эстэр суолга киирбитэ. Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун ол саҕана Юрий Бондарев салайара. Кинилэр хаһыа да буоланнар “Советская Россия” хаһыакка ССРС эстибэтин туруорсубуттара, нуучча норуотун интэриэһин санаппыттара. Либераллар тутатына саба түһэн, кинилэри нуучча шовинистарынан ааттаабыттара. Итэҕэтиилээхтик уонна кимиилээхтик. Саха сирин суруйааччыларын сойууһуттан ол либераллар тылларыгар итэҕэйэн, 14 суруйааччы тахсан барбыта, иккис, альтернативнай сойууһу тэриммиттэрэ. Биһиги Арассыыйаҕа, Ойуунускай тэрийбит сойууһугар хаалбыппыт.

Саҥа кэм

Ол курдук, отуттан тахса сыл олорон кэллибит. Бу саха литэрэтиирэтин сайдыытыгар туһалаата дуо? Мин бэйэм санаабар, буортуну оҥорбото. Суруйар дьон былыр-былыргыттан бөлөхтөһүүгэ, түмсүүгэ тиллэр идэлээхтэр. Ордук улуустаһыы тыына күүстээх буоллаҕына. Ол саҕана бастаан “сахабын”, онтон улууспутун ааттыыр этибит. Билигин бастаан улууспутун, нууччалыы эттэххэ, родо-племенной төрдүбүтүн этэбит, ол кэннэ эрэ сахабытын өйдүүбүт. Ити сомоҕолоһууга тиэрдибэтэ өйдөнөр.

Айар үлэ, айар дьон хайа да үйэҕэ, хайа да кэмҥэ күөн көрсүһүүлээх, куоталаһыылаах, бэрт былдьаһыылаах буолаллар. Литэрэтиирэ сайдыыта бэйэтэ ону ардыгар ирдиир курдук. Ол куоталаһыыга бастыҥ суруйааччы норуокка туһатынан быһаарыллар, инникитин да оннук буола туруо. Билиҥҥи кэм улуу, гениальнай айымньылара ханналарый диир буоллахха, тутатына ааттыыр кыах суох. Ону кэм-кэрдии наардаан таһаарыаҕа. Биһиги бүгүҥҥү сорукпут — кэм-кэрдии ирдэбилин сатаан истии…

Биһиги омук быһыытынан бэйэбитин билиммит, өрөйбүт-чөрөйбүт, төрдүбүтүн-ууспутун ааҕыммыт кэммит ааспыт үйэ 90‑с сылларыгар түбэһэр. Ол хамсааһыны литэрэтиирэ бэлэмнээбитэ — Далан “Тулаайах оҕо”, “Тыгын Дархан”, “Дьылҕам миэнэ”, Лугинов ”Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” арамааннара, Умсуура, Анна Парникова дириҥ тыыннаах поэзиялара, Уххан декларативнай, плакатнай хоһоонноро… Бу айымньылары кэм-кэрдии олоххо тилиннэрбитэ. Саха омук генетическэй куодун литэрэтиирэ эрэ уһугуннарар кыахтаах.

Суруйааччы анала, дьиҥэ, олус судургу — кини норуотун тупсарыахтаах, үрдэтиэхтээх, норуот бэйэтин ытыктанар тирэҕин тэрийэн биэриэхтээх. Ону кыайбыт суруйааччы аата үйэлэргэ хаалар. Бу соторутааҕыта норуодунай суруйааччы Баһылай Харысхал үбүлүөйүн бэлиэтээтибит — кини бу кэнники сылларга айбыт, суруйбут суруйааччылартан ити соругу — норуотун үрдэтиини толору толорбут киһи буолар.

Эмиэ уларыта тутуу үөһүгэр

Биһиги, саха суруйааччылара, хаан-уруу литэрэтиирэбит суругунан саҕаламмыта 125 сылын эмиэ уларыта тутуу үөһүгэр көрсөбүт. Устуоруйа эргииринэн сайдар, хатыланар. Быйыл саас дойду бэрэсидьиэнэ В. В. Путин суруйааччылары түмсэллэригэр модьуйбута уонна Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун кынатын анныгар түмсэргэ ыҥырбыта. Биллэрин курдук, сойууспут бэрэссэдээтэлинэн Владимир Мединскэй талыллыбыта.

Устаап, структура уларыйан, биһиэхэ эмиэ икки төгүл төхтүрүйэн сийиэс буолбута. Ол түмүгэр, мин бэрэссэдээтэл дуоһунаһыгар төнүннүм. Саха суруйааччыларын итэҕэллэринэн. Бэйэм бэрпин дакаастаары буолбатах, сахам литэрэтиирэтин, сахам суруйааччыларын интэриэстэрин көмүскүүр туһугар. Саха литэрэтиирэтэ кэнэҕэски кэмнэргэ аааҕааччытын иннигэр үтүөлээх, эппиэтинэстээх буола турарын туһугар.

Наталья Харлампьева,

саха норуодунай бэйиэтэ, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ