«Саха тимири уһаарыыны баһылаабыт омук»

…Биир сыралаах үлэ тимир тааһын хостооһуна. Баһымньынан, тимир арбыйанан охсуолаан хостууллар. Уһаарыах иннинэ маҥнай тааһы бэлэмнииллэр. Сомоҕо таастары уокка сиэтэн ыраастыыллар.

Онтон сойута түһэн баран, кэбирээбит, хайыта барбыт тааһы уһун уктаах балтанан охсуолаан чыычаах сымыытын саҕа буолуор диэри бытарыттылар. Үлтүрүтүлүннэҕинэ үчүгэйдик ууллар эбит.

Бу түҥ өбүгэбит Омоҕой Туймаада хочотун булан, сахалар Өлүөнэ орто сүүрүгэр олохсуйбуттара уонча сыл буолбутун кэнниттэн Буотамаҕа тиийэн тааһы уулларан болгуо тимири уһаарар үөрүйэхтэрин туһунан суруйааччы Федот Захаров “Омоҕой баай” диэн сэһэнигэр кэпсэнэр. Киһи сөҕүөх, быйыл сайын Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Хаптаҕай нэһилиэгин сиригэр-уотугар археологическай эспэдииссийэ былыргы дьон олохторун чинчийиилэрэ бу номох-сэһэҥҥэ кэпсэнэр түгэн кырдьыктааҕын туоһулуур.

«Бэйэлэрин наадаларыгар уһаараллар»

Саха тимир уустарын туһунан суруйуулар XVII–XVIII үйэлэргэ нуучча сулууспалаах дьонун акталарыгар, учуонайдар научнай бэлиэтээһиннэригэр көстөллөр. Ол курдук, 1646 сыллаахха воевода Василий Пушкин Москубаҕа ыыппыт иһитиннэриитигэр суруйар: “Саха тимири уһаарыыны үчүгэйдик баһылаабыт омук. Тимир тааһы элбэҕи буолбакка, кыралаан, бэйэлэрин наадаларыгар ууллараллар. Саабыла оннугар батас, быһах оҥороллор” (Якуты. Саха, 2012, с. 174). Салгыы бу үлэҕэ бэлиэтэммитинэн: “Саха тимири уулларааччылара анал доменнай оһохторго урудаттан болгуо тимири ылаллар. Саха хатарыллыбыт ыстаалын хаачыстыбатын омук уонна нуучча чинчийээччилэрэ үрдүктүк сыаналыыллар. Олохтоох уустар Алдан, Бүлүү өрүстэр намталларынан уматар таастарын сиртэн хомуйаллара. Лена өрүскэ Буотама салаатынан сири хаһан дьаама оҥорон хостууллара”.

Арассыыйа судаарыстыбатын хотугулуу-илиҥҥи өттүгэр Охотскай куорат сүүнэ геополитическай суолталаах бөҕө форпоһунан буолар. Камчаткатааҕы Бастакы эспэдииссийэ түмүгүнэн Охотскайга муора пуордун тутуу быһаарыллан, уонча сыл тутуллубута. Ити кэмҥэ тутууну бырамыысыланнай хааччыйыы сыаллаах ураты тимир собуотун тутар туһунан 1732 сыл ыам ыйын 2 күнүгэр Сенат Ыйааҕа тахсыбыта. Собуоту чинчиллибит тимир урудалаах, олохтоохтор тимири уһаарыыны баһылаабыт сирдэригэр — Ангара өрүскэ, биитэр Өлүөнэҕэ Дьокуускай куорат чугаһыгар тутарга быһаарыллыбыта.

Камчаткатааҕы Иккис эспэдииссийэ салайааччыта капитан-командор Витус Беринг туруорсуутунан тимир собуотун Дьокуускай куорат таһыгар тутарга “тимири эллиир колотууска балта, быһыт оҥоһулуннахтарына, эспэдииссийэ наадатын хааччыйар тимири доменной оһоҕо суох, оннооҕу “илии оһохторунан”— олохтоохтор сыбаан оҥорбут оһохторунан болгуо тимиртэн уһаарарга” диэн быһаарбыттара.

Витус Беринг Дьокуускайга үс сыл олорбута (1737 сыллаахха Охотскайга тиийбитэ). Эспэдииссийэтин бэлэмин сэргэ, олохтоох быһыыны-майгыны, күнү-дьылы, айылҕа туругун, сахалар олохторун укулаатын, тимири уһаарар, тимиринэн уһанар ньымаларын үөрэппитэ. Сахалар сатабыллара, дьулуурдара, саха атын тулуура киниэхэ туруоруллубут соругу толорорго күүһү, эрэли үөскэппитэ. Собуокка бэлэмнэниллибит тимири эллиир колотууска балта эрэ наада этэ, уоннааҕыта миэстэтигэр көстүөҕэ. Оччотооҕу үрдүкү былаастар сөбүлээбэтэхтэрин, сөпсөспөтөхтөрүн үрдүнэн, Камчаткатааҕы Иккис эспэдииссийэ салайааччыта Витус Беринг тимир собуотун Дьокуускай куорат таһыгар тутарга быһаарыммыта.

Тамма үрэҕи талбыттара

1735 сыл ыам ыйыгар Өлүөнэ өрүс салааларынан собуот турар сирин көрдөөһүн, чинчийии саҕаламмыта. Бэс ыйын 4 күнүгэр быһыт маастара Бронских эспэдииссийэ лейтенаннара Василий Прончищевтыын, Вилим Вальтонныын Дьокуускайтан 29 биэрэстэ өрө Тамма үрэҕи талбыттара. Инньэ гынан бэс ыйын 14 күнүгэр Иркутскайтан аҕалыллыбыт, Дьокуускай воеводатын кэнсэлээрийэтэ тыырбыт, Беринг ыыталаабыт сыылынайдарын күүһүнэн собуот тутуута саҕаламмыта уонна 1735 сыл балаҕан ыйын 23 күнүгэр Тамма тимир собуота үлэҕэ киллэриллибитэ!

Тамма тимири оҥорор собуотугар тимир урудатын Буотама, Лютенга үрэхтэртэн итиэннэ 150 биэрэстэ өрө Өлүөнэ Остуолбаларынааҕы чинчийиллибит тимир руднигыттан хостоон аҕалаллара. Миэстэтигэр олохтоох сахалар бэйэлэрэ оҥорбут оһохторугар тааһы уматан, уулларан болгуо тимири соҕотуопкалыыллара уонна болуокка тиэйэн өрүһүнэн уһааран Тамма үрэх төрдүгэр аҕалаллара. Ону олохтоохтор сыарҕалаах оҕуһунан собуокка таһаллара. Отчуоттан көстөрүнэн, ити үлэлэргэ Нөөрүктээйи, Дьөппөн буоластарын олохтоохторо тардыллар эбиттэр.

Собуот сыллата Эспэдииссийэ туһатыгар 1000 буут, Дьокуускай воеводатын кэнсэлээрийэтигэр, Охотскай салалтатыгар 500‑түү, ону таһынан араас атыыһыттарга, олохтоох наадыйааччыларга диэн эмиэ 500 буут тимири биэриэхтээҕэ. Дьоҕуһа уонна уопсай эйгэттэн бүгэн, быстан сытара Тамма тимир собуотун уратыта буолар. Собуот устуоруйата — Арассыыйа металлургиятын бүттүүнүн үөскээһинэ (генезис). Собуот икки тимири уулларар ампаардааҕа (16 уруданы уулларар оһох, икки күөрт), колотууска баабырыката, дьаакыр баабырыката, күөртээх алта уһанар дьиэ бааллара.

Собуокка үлэни көдьүүстээхтик аттаран тэрийии уонна саха уустарын уопуттарын туһаныы кылгас кэмҥэ бэлэм бородууксуйаны оҥоруу кээмэйин үрдэппитэ. Камчаткатааҕы Иккис эспэдииссийэни тимиринэн былааны таһынан хааччыйыы кыаллыбыта. Собуот болгуо тимиринэн 4–5 сыл саппааһырбыта. Ол курдук, Дьокуускай воеводатын кэнсэлээрийэтин ыспыраапкатыгар: “1744 сылга маннааҕы собуот Камчаткатааҕы эспэдииссийэҕэ ыытарга итиэннэ олохтоох туһаҕа диэн 1898 буут 4 муунта аҥара балаһаламмыт, араас суортаах, 222 буут 35 муунта чиэппэрэ үрдүк уонна орто уһаарыылаах тимир саппаастаах” диэн суруллар.

Тимир куттаах сахаларбыт дэһэбит да…

Камчаткатааҕы Иккис эспэдииссийэ түмүктэммитинэн итиэннэ Берг-кэллиэгийэ быһаарыытынан Тамма собуотугар тимири уһаарыы үлэлэрин тохтоппуттара. Ол үрдүнэн, собуот кэккэ кэмнэргэ Арассыыйа Хотугулуу-Илиҥҥи өртүн бырамыысыланнай баһылааһын форпоһун быһыытынан хаалбыта. Собуот хамаандата 1742 сыллаахха Лена орто сүүрүгэр үрүҥ көмүстээх сири туһаҕа таһаарыыга ылсыбыта, Алдан өрүс тардыытыгар оччолорго көмүһү уулларар собуот тутуллара былааннананар сиригэр эспэдииссийэлэри тэрийбитэ. Нерчинскэй уонна Тамма собуоттарын хамаандалара Камчаткаҕа, Командорскай уонна Курильскай арыыларга геологическай-чинчийэр эспэдииссийэлэри тэрийбиттэрэ.

Уһук Илин, Хабаровскай уонна Мэҥэ Хаҥалас (Илин Хаҥалас) улууһун сиригэр-уотугар Тамма тимир собуотун быстыспат ситимнэригэр кыларыйбат кылааттарын киллэрбит Беринг, Чириков, бырааттыы Лаптевтар ааттарын сэргэ хайа эписиэрдэрэ, Тамма собуотун туппут, үлэлэппит Александр Соловьев, Афанасий Метенев ааттара тэҥҥэ ааттаныахтаах.

Арассыыйа металлургиятын, Илин Сибиир уонна Уһук Хоту сир хайа-байытар кэмбинээттэрин “эһэлээтэр эһэлэрэ” — бу дьыл балаҕан ыйын 23 күнүгэр 290 сааһын туолар Тамма тимир собуотун туһунан өйдөбүл умнуллуо суохтаах. Хомойуох иһин, тимир куттаах сахаларбыт дэһэбит да, олорон кэлбит устуоруйабыт “үрүҥ бээтинэтэ”, кулгаахтаан да истибэтэх, билбэт собуоппут сөҕүмэр суолтатын, бэл, Тиихэй акыйааннааҕы муора байыаннай флотун 2001–2007 сс. командующайа, адмирал В. Д. Федоров: “Тимирэ суох Чуумпу акыйааннааҕы муора байыаннай флота суох буолуо этэ. Оттон флота суох Амур, Приморье сирдэрэ Арассыыйа састаабыгар суох буолуо этилэр”, — диэн Тамма тимир собуотун саамай үрдүктүк сыаналаан турар.