Саха тыйаатыра. “Харысхал аартыктарынан”

Саха норуодунай суруйааччыта, СӨ ускуустубатын  үтүөлээх диэйэтэлэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Духуобунаска акадыамыйатын акадыамыга Василий Егорович Васильев-Харысхал төрөөбүтэ 75 сылыгар ананар тэрээһиннэр бу күннэргэ култуура, духуобунас эйгэтигэр киэҥник бэлиэтэнэллэр.

Баһылай Харысхал Саха тыйаатырын кытары ыкса ситимнээхтик үлэлээбит, тыйаатырбыт устуоруйатыгар бэйэтин аатын көмүс буукубуларынан суруйан хаалларбыт киһи. Кини саха норуотугар туохха да тэҥнэммэт сүҥкэн улахан үлэни оҥорон, репрессия ыар тыыныгар сөрөнөн умнуллубут чулуу дьоммут  ааттарын тилиннэрбитэ, испэктээктэргэ үйэтиппитэ.

1981 с. аан маҥнай “Аммаҕа саас этэ” диэн пьесатын сүгүрүйэ ааттыыр режиссердарбыт  Федот Потапов, Василий Фомин туруоран, Баһылай Харысхал аатын тыйаатыр көрөөччүтүгэр билиһиннэрбиттэрэ.  Онтон  1985 сыллаахха ити пьесатын режиссер Карл Сергучев «Сэрии тыйыс тыына» диэн испэктээгинэн таһаарбыта. Бу испэктээк Улуу Кыайыы 40 сылыгар анаммыта.

1987 с “Хайырҕас синдрома” пьесатын Василий Фомин туруорбута.

Баһылай Егорович тыйаатырбыт уус-уран салайааччытын, биллиилээх режиссер Андрей Саввич Борисовы кытары бииргэ үлэлэһэн, саха маҥнайгы интэлигиэнсийэтин, үөрэхтээхтэрин туһунан саха норуотун киэҥ биһирэбилин ылбыт тыйаатырбыт бастыҥ испэктээктэрин, пьесаларын суруйбута.  Саха бастакы атыыhыттарыттан биирдэстэрэ, Саха сиригэр ырыынак сыhыаннарын олохтооhунна сүҥкэн оруоллаах Гавриил Васильевич Никифоров-Манньыаттаах уолун туһунан “Эргиллиэм хайаан да…” испэктээгэ 2001 сыллаахха турбута.

2006 сыллаахха Саха сирин уһулуччулаах уопсастыбаннай, бэлитиичэскэй диэйэтэлэ, кыраайы үөрэтээччи-учуонай, суруйааччы Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр туһунан “Бастыҥ хатыыта…” пьесатын Андрей Борисов туруорбута.

2009 сыллаахха “Кэт Марсден үтүө санаа аанньала” 19-с үйэ бүтүүтүгэр Англияттан Саха сиригэр кэлэн араҥ ыарыыны утары охсуһан,  Бүлүүгэ лепрозорий арыйбыт сиэстэрэ туһунан испэктээги  Андрей Борисов, Руслан Тараховскай туруорбуттара.

2010 с.  Андрей Борисов туруоруутугар саха бастакы үөрэхтээхтэрин Ксенофонтовтар дьиэ кэргэннэрин дьылҕатын туһунан “Көмүөл” испэктээк сүрэхтэммитэ.

2013 с. норуот учуутала Михаил Андреевич Алексеев туһунан “Учуутал” испэктээги тыйаатыр сүрүн режиссера Руслан Тараховскай туруоран,  көрөөччү биһирэбилин ылбыта.

2016 с. судаарыстыбаннай диэйэтэл Илья Винокуров туһунан “Тэпсиллибэт үтүө аат” испэктээги Андрей Борисов туруорбута.

Доҕорбут Харысхал үбүлүөйдээх сылыгар Саха тыйаатыра «Эргиллиэм хайаан да», «Көмүөл» уонна «Учуутал» испэктээктэри аныыр.

Андрей Борисов, РФ норуодунай артыыһа, режиссер:

-Бүгүн оруобуна Баһылайбыт төрөөбүт күнэ. Онон кини биир санаалаахтара, бииргэ үлэлээбит дьоно мустаммыт биир өттүнэн санаабыт өрө көтөҕүллэр. Тоҕо диэтэххэ,  Саха тыйаатырын фойетыгар киирдэхпитинэ, Баһылай Харысхал аата Күлүмнүүр, Ойуунускай, Алампа, Николай Неустроев, Суорун Омоллоон, Иван Гоголев  ааттарын кытта көмүс буукубанан суруллар турар.

Кини драматургияҕа  12 пьесаны туруорбута. “Саха  норуотун чулуу дьонун, репрессияламмыттар, учуонайдар, бэлиитиктэр, суруйааччылар уонна бастакы атыыһыттар тустарынан 1990-с сылларга суруйбут испэктээктэрэ өйбүтүн-санаабытын уһугуннарбыттара.  Оччотооҕу бириэмэҕэ Сэбиэскэй сойуус эстэн, идеологиябыт аҕыйах хонук иһигэр симэлийэн хаалбытыгар Харысхаллыын туруорбут испэктээктэргит  биһиэхэ тирэх буолбуттара, санаабытын көтөхпүттэрэ, өйбүтүн-санаабытын тилиннэрбиттэрэ”, —  диэн күн бүгүҥҥэ диэри элбэхтик эрийэллэр, этэллэр. Биһиги  Харысхалбыт олус киэҥ уонна чараас дууһалаах киһи. Кини эрдэттэн уонна бириэмэтигэр суруйбут айымньыларын  көрө 23 сыл тухары саалаҕа толору киһи кэлэрэ элбэҕи кэпсиир, өйдөтөр.

Афанасий Ноев, СӨ култуураҕа уонна духуобунаска миниистирэ:

-“Харысхал аартыктарынан” диэн СӨ норуодунай суруйааччыта Василий Егорович Васильев-Харысхал төрөөбүтэ 75 сылыгар аналлаах тэрээһиннэр төрөөбүт улууһуттан саҕалаан, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар тиийэ ыытылыннылар.  Онон бу күннэргэ Василий Егорович саха норуотугар хаалларбыт айымньылара биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар өссө төгүл эргиллэн кэллилэр. Ол туоһутунан бүгүн эһиги толору  саалаҕа кэлэн олороргут буолар. Онон, кини аартыктара көлүөнэттэн көлүөнэҕэ арыллан иһиэхтэрэ, саха норуотун түмэн иһиэхтэрэ диэн бигэ эрэллээхпин. Ону сэргэ,  Харысхал чинчийээччи быһыытынан,  ураты суолу-ииһи хаалларбыта. Кини   биһиги бастакы көлүөнэ интэлигиэнсийэбит  норуоттарын дьылҕатыгар хайдах курдук өҥөлөөхтөрүн, олохторун толук уурбуттарын туһунан тас дойдуларынан Эмиэриэкэ тиийэ сылдьан ымпыктаан-чымпыктаан  үөрэппитэ. Ону салҕаан, биһиги учуонайдарбыт киэҥ далааһыннаах үлэни ыытыахтара диэн эрэнэбит. Харысхал биһиги кэккэбитигэр баар, биир дойдулаахтара, Амма дьоно-сэргэтэ олус өрө туталлар, ытыктыыллар, кэриэстииллэр. Ол туоһутунан Култуура дьиэтигэр кини аатын иҥэрбиттэрэ, анал тэрээһиннэри ыытыллара уо.д.а. буолар.

Наталья Харлампьева, СӨ норуодунай бэйиэтэ:

-Барыгытын Харысхал 75 сааһын туолуохтаах үөрүүлээх киэһэтинэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин. Бу күннэргэ биһиги, кинини кытары алтыспыт, литератураҕа тэҥҥэ киирбит дьоннор, элбэхтик ахтан-санаан аастыбыт.

Бүгүн мин эһиэхэ этиэх тустаахпын: Баһылай хайдах эрэ куруук бириэмэтигэр, кэмигэр, наадалаах сиргэ баар буолан иһэр этэ. Ол да иһин,  кини айар үлэтэ ситиһиилээх буолбут эбит диэн билигин толкуйдуохха сөп. Ол курдук, кини университеты бүтэрээт да, “Кыым” хаһыакка үлэҕэ киирбитэ. “Кыымҥа” тыа сирин хаһыатыгар мискиллибит, өр үлэлээбит дьону ылаллар этэ. Василий кинилэри  кытары тэбис-тэҥҥэ алтыспыта, үлэлээбитэ, командировкаҕа сылдыы да  судургута суох дьыала этэ.  Кини ити  кэпсэтиилэртэн, айаннартан олус элбэҕи иҥэриммитэ, сиппитэ-хоппута.

Иккис табыллыыта диэн, кини биһиги Үрдүкү сэбиэппит 12-с ыҥырыылаах сэбиэтигэр дьокутаат буолбута. Харысхал дьокутаат быһыытынан үлэтэ-хамнаһа, Үрдүкү сэбиэккэ көннөрү олорон эрэ буолбакка, туох баар дьыалаҕа барытыгар кыттыһыыта айар үлэтигэр көмөлөстөҕө дии саныыбын. Баһылай Харысхал саха норуотун устуоруйатын, бастакы интэлигиэннэрин суолларын-иистэрин, эмиграннар ханна тиийбиттэрин чинчийбитэ. Сэбиэскэй кэмҥэ биһиги  ол туһунан саныахпытын да куттанар этибит буоллаҕа. Онно кини оҥостон туран, үбүн-харчытын үксүгэр бэйэтэ булунан,  соҕотоҕун айаннаан, “Былыргы кэм аартыктарынан” диэн кинигэтин суруйан хаалларбыта. Мин санаабар, ити   норуотугар туохха да тэҥнэммэт улахан бэлэҕэ буолар.

х х х

Баһылай Харысхал аатынан пуонда олохтообут литератураҕа, суруналыыстыкаҕа, тыйаатыр эйгэтигэр кэскиллээх айар интэлигиэнсийэни өйүүр бириэмийэни туттарыы бүгүҥҥү испэктээк иннинэ ыытылынна.

«Литератураҕа айар үлэтигэр ситиһиилэрин иһин» бириэмийэни саха норуодунай  бэйиэтэ, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Наталья Харлампьева драматург Утум Захаровка;

«Суруналыыстыкаҕа айар үлэтигэр ситиһиилэрин иһин» бириэмийэни ХИФУ сурунаалыыстыка кафедратын сэбиэдиссэйэ, “Илин” сурунаал бас эрэдээктэрэ Олег Сидоров кэскиллээх суруналыыс Олег Колесов-Талбаҥҥа;

«Тыйаатыр эйгэтигэр ситиһиилэрин иһин» бириэмийэни РФ үтүөлээх, СӨ  норуодунай артыыһа Анатолий Николаев Саха тыйаатырын эдэр артыыһа Алдан Готовцевка туттардылар.

Тыйаатыр пресс-сулууспата