Саха тыйаатырын бастакы көлүөнэтин артыыһа Андрей Турантаев

Андрей Георгиевич Турантаев (17.10.1915 с-18.09.2005 с.) — СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, ССРС уонна РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ.

1932 с. Андрей убайа Уйбаан Турантаев Саха тыйаатырыгар артыыһынан үлэлиирэ. Андрейы салгыы куоракка үөрэттэрээри илдьэ барбыта. Убайын батыһа сылдьан тыйаатыр үлэһиттэрин түбүктээх үлэлэрин билсибитэ. Онтон убайа ыалдьан, олохтон туораабыта. Андрей соҕотох туран хаалбыта. Биир дойдулааҕа Марк Слепцов өйөөн, кинилэргэ олорон, Андрей тыйаатыр иһинэн 2 сыллаах артыыстары бэлэмниир устуудьуйаҕа үөрэнэ киирбитэ. 1934 сыллаахха үөрэҕин этэҥҥэ бүтэрэн, артыыс быһыытынан үлэтин саҕалаабыта. Тыйаатыр устуудьуйатыгар үөрэммит уонна үлэлээбит сылларыгар үтүөкэн дууһалаах, тыйаатыр атаҕар туруутугар бэйэлэрин кылааттарын киллэрбит Т.П.Местников, М.В.Жирков, П.И.Васильев, Д.И.Босиков, Н.И.Гоголев уо.д.а. бааллара диэн ахтара.

1936 сыллаахха Бастакы судаарыстыбаннай холкуоһунай көһө сылдьар тыйаатыры тэрийэргэ Совнарком уурааҕа тахсыбыта. Тыйаатыр Майаҕа олохсуйан, илин эҥээр улуустары хабан үлэлиир  буолбута. Артыыстар Майаҕа көһөн, олохторун оҥостон, айар үлэҕэ киириилэрэ үгүс түбүктэрдээх этэ. Москваттан үөрэҕин бүтэрэн кэлбит, кэлин биллэр учуонай буолбут Ив. Мих. Романов начаалынньыктаах Ускуустуба управлениета элбэх көмөнү оҥорбута. Эргиэн министиэристибэтэ тыйаатыр үлэһиттэрин, кыһыҥҥы тымныы ыйдарга айаҥҥа сылдьалларыгар анаан, халыҥ таҥаһынан хааччыйбыта. Оччолорго сыарҕалаах атынан айанныыллара. Оройуон салалтата Билюкин, Федоров, С.Сосин, Д. Шепелев,  артыыстар ыйы ыйынан нэһилиэктэринэн сылдьан үлэлииллэригэр, маҕаһыынтан аһыыр астарын — эти, арыыны, саахары атыылаһалларын көҥүллүүллэрэ. Тыйаатыр айар кэлэктиибэ улаатан, талааннаах дьоннорунан эбиллэн испитэ. Андрей Георгиевич тыйаатырга 1936-1940сс. диэри ситиһиилээхтик үлэлээбитэ.

Мин саха театрыгар

Былыргы  собор таас дьиэтигэр

Үгэспинэн тиэтэйэ кэлэбин,

Артыыстары абылата көрөбүн.

Дууһам чэпчээн үөрэр, манньыйар.

Кыһыл ойуун кыаһаана кылырҕаан…

Күкүр Уус киэҥ көхсө кыараан,

Нургун Боотур көмүс куйаҕа

Сырдык сыдьаайыгар күлүмнээн,

Илэ бэйэлэрэ киирэн кэлиэхтэрэ.

Айыы Сээн Айааллыын сырдык санааларын

Аргыс, ыҥырар ыра оҥостон,

Сайсары эмээхсин ытык түһүлгэҕэ

Алгыс тылларын  этэн эрдэхтэрэ.

Манчаары батаһын өрө уунан

Маҕан атын тиэтэйэ мииннэҕэ.

Өрөгөйдөөх саҥа үйэ

Өргөстөөх ньургун уолаттара

Былатыан, Махсыым сиэттиһэн

Үүнэр көлүөнэлиин көрсүһэн,

Илии тутуһан арахсыахтара.

(А.Турантаев хоһоонуттан быһа тардыы).

Андрей 1940 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педфакка үөрэнэ киирбитэ. Оттон 1942 сыллаахха бүтэһик эксээмэнин туттаран, уопсайыгар кэлбитэ — сэриигэ ыҥырар бэбиэскэ кэлэн сытара. Андрей Георгиевич стрелок-минометчик буолбута. 1943 сыллаахха 5-с гвардейскай танковай армия састаабыгар киирэн, Сталинград, Курскай Тоҕой кыргыһыыларыгар уонна Белоруссия  сиригэр хорсуннук сэриилэспитэ. 1944 сыллаахха ыараханнык бааһыран, дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Кини Аҕа дойду Улуу сэриитин 1 истиэпэннээх уонна Жуков уордьаннарынан, 9 бойобуой мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

А.Г.Турантаев 1949-1951 сс. Иркутскай партоскуолатыгар  суруналыыс үөрэҕин, 1954-1961 сс. Москваҕа Үрдүкү партоскуолаҕа кэтэхтэн үөрэнэн, суруналыыс үөрэҕин бүтэртиир. 3 сыл устата Намҥа комсомольскай-партийнай үлэлэргэ  сылдьар. 1945-1949 сс. Нам оройуоннааҕы хаһыатыгар сэкирэтээринэн, эрэдээктэринэн үлэлиир. 1954-1955 сс. СӨ араадьыйатыгар тыа хаһаайыстыбатын отделын эрэдээктэрэ. 1955 — 1975 сс., 20 сыл устата  Чурапчы “Социализм суола” уонна “Саҥа олох” хаһыаттарын эрэдээктэрэ.

Онон, Саха тыйаатырын бастакы көлүөнэ артыыһа, Аҕа  дойду Улуу  сэриитин бэтэрээнэ, үстэ бааһыран  улахан эчэйиини уйан, 26 сыл устата хаһыат тохтоло суох эрэдээктэринэн үтүө суобастаахтык үлэлээн, үгүс хаһыатчыттарга үтүө холобуру көрдөрбүт, уһуйбут, көнө-судургу майгылаах буолан дьон-сэргэ ытыктабылын-убаастабылын ылбыт 4 оҕо амарах аҕата, 5 сиэн эйэҕэс эһээтэ Андрей Георгиевич Турантаев уһун дьоллоох олоҕу  олорон, 90 сааһыгар биир ый тиийбэккэ, бу орто дойду олоҕуттан барбыта.

Ытык Бахсы сирэ уоттаах сэрииттэн этэҥҥэ эргиллибит 4 бырааттыы Турантаевтарынан киэн туттар. Саха тыйаатырын бастакы көлүөнэ артыыстарын Иван, Андрей Турантаевтар туйахтарын хатаран, тапталлаах сиэннэрэ, СӨ үтүөлээх артыыһа Геннадий Николаевич Турантаев  билигин П.А.Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырыгар, көрөөччүлэр сүгүрүйүүлэрин ылан, айымньылаахтык, таһаарыылаахтык  үлэлии-хамсыы сылдьар. Онон, көлүөнэни көлүөнэ утумнаан, бары таптыыр тыйаатырбытыгар айар үлэ салҕанар.

Мария ГЕРАСИМОВА-Сэҥээрэ, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, СӨ култууратын бочуоттаах үлэһитэ.