Саха тыла Турция автономиятын ылыныытыгар сабыдыала

Бу күннэргэ Ийэ тылбыт, сурукпут-бичикпит күнүн бэлиэтээтибит. Мантан сиэттэрэн, түгэн көстүбүччэ, саха тыла Турция Өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэниитигэр сабыдыалын туһунан бүгүҥҥү нүөмэргэ ахтан ааһыахпын баҕарабын. “Ататүүр саха тылын тылдьытын сыттана сытан анараа дойдуга барбыта” диэн биһиэхэ уос номоҕо баар. Ол хантан кэлбитэй?

АВТОНОМИЯЛАРЫН ЫЛЫНЫЫЛАРА

Ааҕааччым, устуоруйаттан билэҕин, Турция биир үйэ анараа өттүгэр 1923 сыл­лаахха автономиятын ылынан өрөспүүбүлүкэ буолбута. Оччолорго хас эмэ үйэни быһа улахан сиринэн тайаан сыппыт Осман импиэрийэтэ кыччаан, билиҥҥи Турция саҕа сирдээх-уоттаах хаалбыт кэмэ этэ. Бастакы бэрэсидьиэннэрэ, кэлин Түүрдэр аҕалара диэн ааттаммыт, Мустафа Кемаль Гази-Ататүүр саҥа судаарыстыбаны тэрийиигэ 1919 сылтан уларыта тутууну ыытан саҕалаабыт.

Ол курдук, 1920 сыллаахха Турция тутулуга суох буолуутун декларациятын ылыммыттара. Ити сыл Анкараҕа (уруккунан Ангора диэн Турция биир түҥ былыргы куоратыгар) Улуу национальнай түмсүү бастакы мунньаҕын ыыталлар. Национальнай түмсүү президиумун бэрэссэдээтэлинэн Мустафа Кемаль Ататүүр ананар. Султаннар бырабыыталыс­тыбалара диэн бу кэмтэн ыла суох буолар.

Манна даҕатан этиим, Турция автономиятын ылыныытыгар, тутулуга суох буолуутугар Арассыыйа биир улахан оруолу ылбыта. 1920 сыллаахха Ататүүр, автономияны ылыныыбытыгар, дойдубутун атаҕар туруоруубутугар көмө-тирэх буолуҥ диэн РСФСР Народнай комиссариатын сэ­биэ­тин бэрэссэдээтэлэ Владимир Ильич Лениҥҥэ сурук суру­йар. 1921 сыллаахха Арассыыйа уонна Турция доҕордоһуу дуогабарын баттаһаллар. 1922 сыллаахха Турция утары турбут сэ­рии­лэртэн босхолонон, 1923 сыллаахха алтынньы 29 күнүгэр Турция Өрөспүүбүлүкэтэ буолар.

Эһиилигэр, 1924 сыллаахха, Конституцияларын ылыналлар. Бу кэмтэн саҕалаан Ататүүр бэлиитикэҕэ, экэниэмикэҕэ, култуураҕа, тылга, бэл диэтэр, таҥна-сапта сылдьыыга уларыта тутуулары киллэрэн барар. Олортон тылга, үөрэххэ саҥа киллэриилэрин ылан көрүөххэ.

ТҮҮР ТЫЛЫГАР ТӨННҮҮ

Ататүүр саҥа судаарыстыбаны төрүттүүрүгэр бэйэтин иннигэр биир улахан соругу туруорар. Ол – саҥа алпаабыкка, сурукка-бичиккэ көһүү этэ. Ататүүр аан дойду бастакы сэриитин кэмигэр ньиэ­мэс учуонайдарыттан латынныы суруллубут турок тиэкиһин булан ааҕар. Ити турок латыынныы алпаабытыгар көһүөх уонча сыл иннинэ этэ. Манна диэн эттэххэ, тыһыынчанан сыллары хабар устуоруйалаах дойдуга бу олус уустук кэм ааспытын билигин сэрэ­йиэххэ эрэ сөп буолуо. Тоҕо диэтэргин, араап уонна латыын суруга-бичигэ, төһө да иһиллиитинэн майгыннаспытын иһин, суруллуутунан даҕаны, ааҕыллыытынан даҕаны тус-туһунаннар. Онуоха эбии ислам итэҕэлэ, үөрэҕэ суругу-бичиги, дойдуну салайыыны кытары быстыспат ситимнээхтэрэ саҥа өрөспүүбүлүкэни тэри­йиигэ атахтыыра.

Ататүүр ону сөпкө өйдөөн, өскөтүн биһиги араап, Персия күүстээх сабыдыалларыттан тахсар буоллахпытына, бэйэ­бит төрүт тылбытыгар төннүөхтээхпит диэн уруулуу омуктар тылларын үөрэтэргэ сорудахтыыр. Учуонайдар тула холоруктуу түһэллэр. Оччолорго саамай үөрэтиллибит, чинчийиллибит тыллартан саха тыла буолан тахсар. Ити кэмҥэ ньиэмэс учуонайа Отто Бетлинг, нуучча тюрколога Василий Радлов саха тылын туһунан улахан үлэлэрэ тахсыбыт кэмнэрэ этэ. Ататүүр Европанан, Азиянан кинигэ бөҕөтүн сакаастаан ыллаттарар, бэйэтэ бибилэтиэкэ тэринэр. Ити сылдьан Эдуард Карлович Пекарскай “Саха тылын тылдьытын” илиитигэр тутар. Тылдьыты көрөн баран саҥа аллайбыттааҕа диэн оччолорго кинини кытары үлэлэһэ сылдьар учуонай Абдулкадир Инан ахтыытыгар суруйбута баар. Бу өссө эрдэлээн эттим. Ататүүр Пекарскай тылдьытын көрөн баран, тута туроктыы тылбаас­тыырга сорудахтыыр. Бу үлэҕэ башкир учуонайа Абдулкадир Инан сала­йааччылаах нууччалыы билэр уон аҕыс киһи ылсар. Ол иһигэр тыл үөрэхтээхтэрэ Ахмет Кафероглу, Рашит Рахмети Арат, Абдулла Таймас, Шефика Гаспринская үлэлэһэллэр. Тылдьыты аҕыс ый устата тылбаастаан, 1937 сыллаахха бүтэрбиттэр.

— Ататүүр тылдьыттарга сүрүн болҕомтотун уурара. Манна саамай туттар тылдьыттарынан Василий Радлов түөрт туомнаах “Түүр сыһыаттарын тылдьытын уопута”, Эдуард Пекарскай “Саха тылын тылдьыта” ылбыттара. Ататүүр саха тылын тылдьытыгар элбэхтик сигэнэрэ, атыттарга эмиэ бу тылдьыты тутталларыгар сүбэлиирэ. Ол кини лингвистикаҕа бастакы уочарат тыл этимологиятын көрүүнү суолталыырыттан тахсара, — диэн Абдулкадир Инан ахтыытыттан ааҕыахпытын сөп.

Ити тылбаас саҕаланыан иннинэ 1928 сыллаахха саҥа турок алпаабыта бэрт кылгас кэм иһигэр оҥоһуллан тахсар. Ити кэмҥэ Ататүүр норуотугар: “Биһиги аны бэйэбит төрүт тылбытынан, дорҕооннорбутунан, буукубаларбытынан саҥарар, суруйар буолуохпут. Үгүс сыл устата биһиги тылбытыгар сөп түбэспэт буукубаларынан суруйан кэллибит. Ол түмүгэр тылбыт дэгэтин, кэрэтин сүтэрдибит. Бу саҥа алпаабытынан бары үөрэниэхпитин наада, эр дьон, дьахталлар, таһаҕас таһааччылар, ууһуттар бары. Нация уон-сүүрбэ бырыһыана эрэ үөрэхтээх, онтон атына үөрэҕэ-хаара суох буолара сатаммат”, — диэн эппитэ баар.

Эдуард Пекарскай тылдьытын сэргэ Радлов тылдьыта, атын уруулуу омуктар тылдьыттара тылбаастанар. 1936 сыллаахха Турцияҕа тыл бэ­лии­тикэтин мунньаҕын докумуонугар Василий Радлов, Эдуард Пекарскай тылдьыттарын тылбаастааһын саҕаламмытын, чуваш, алтай-аладаг диалектарын, кумык, балкар диалектарын тылдьыттара тылбаастаммыттарын туһунан иһитиннэрии баар. Бу түмүгүнэн турок тылын улахан тылдьыта тахсыахтааҕа эбитэ үһү. Бу үлэ кэлин 1945 сыллаахха түмүктэммит.

“Саха тылын тылдьыта кэпсиирэ элбэх. Манна араас докумуон, ол иһигэр үһүйээннэр, номохтор, норуот кэпсээнэ, тылынан уус-уран айымньылара, итэҕэлэ, ону ааһан дьон аата, иччилэр, сир-уот, үрэх, өрүс ааттара барыта киирэ сылдьаллар. Онон тылдьыт энциклопедия суолталаах уонна бу маннык үлэ аан дойдуга ханна да суох диэн этиэхпитин сөп”, — диэн ити кэмҥэ тылдьыкка үлэлэспит Тыл ассоциацията бэлиэтээбитэ баар.

ТҮМҮК ОННУГАР

“Быйылгыттан саҕа­лаан оскуолаларбытыгар туроктыы тылынан тахсыбыт кинигэлэринэн үөрэтии саҕаланна. Бу биһиги олохпутугар, култуурабытыгар сүҥкэн суолталаах”, — диэн Ататүүр 1938 сыллаахха өлүөн эрэ иннинэ эппитэ Турция устуоруйатыгар көмүс буукубанан сурулла сылдьар. Итинэн да сылыктаатахха Турция Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ саха тылын тылдьытын сыттана сытан анараа дойдуга айан­наабыт да буолуон сөп. Кини ити кэмҥэ шумердар тылларын, иврит, санскрит, былыргы таас хайалар суруктарын руналары, о.д.а. үөрэппитэ, суруммута биллэр. Олортон кини саха тылын ойуччу тутан бэ­лиэ­тиирэ ити үөһээ ахтыллыбыт кылгас ахтыылартан да көстөр.