Саха тылын учууталларын II өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһигэр ылыныллыбыт быһаарыы таҕыста

БИГЭРГЭТЭБИН
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын
Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы
С.В. Местников
2023 сыл олунньу 16 күнэ

Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын
II өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин
БЫҺААРЫЫТА

«Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын II өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин бэлэмнээһин уонна ыытыы туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын 2022 сыл сэтинньи 17 күнүнээҕи дьаһалын толорор инниттэн 2022 сыл сэтинньи 22–24 күннэригэр Дьокуускай куоракка Саха АССР тэриллибитэ 100 сылыгар, сахаттан бастакы учуонай-лингвист, саха суругун-бичигин төрүттээччи С.А. Новгородов төрөөбүтэ 130 сылыгар, «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыл туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуона ылыныллыбыта 30 сылыгар аналлаах Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын II өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһэ ыытылынна.

Сийиэһи Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет, Россия Федерациятын норуоттарын төрөөбүт тылларын федеральнай института, Саха Өрөспүүбүлүкэтин саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын ассоциацията тэрийэн ыыттылар.

Бу Сийиэс саҥардыллыбыт судаарыстыбаннай үөрэх стандартын киллэрии усулуобуйатыгар үөрэх сайдыытын бастааҥҥы суолталаах хайысхаларын быһаарыыга судаарыстыбаннай былаас, олохтоох салайыныы уорганнарын, үөрэх, наука уонна уопсастыба тэрилтэлэрин, педагогтар холбоһуктарын, төрөппүттэри бииргэ түмэр, үөрэх үлэтин тэрийиигэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин регионнааҕы, национальнай уонна этнокультурнай уратылара аахсыллар буолууларын олохтуур инниттэн ыытылынна.

Сийиэскэ 500 делегат, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын чилиэннэрэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттара, толорор былаас уонна олохтоох салайыныы уорганнарын, уопсастыба бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ыллылар.

Сийиэс чэрчитинэн маннык стратегическай суолталаах хайысхалар көрүлүннүлэр:
— саха тылын, литературатын уонна култууратын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын тылларын чинчийии уонна үөрэтии эйгэтигэр сокуону тупсарыы;
— үөрэх уонна тыл судаарыстыбаннай бэлиитикэтин олоххо киллэрии хайысхаларын, саҥардыллыбыт федеральнай судаарыстыбаннай үөрэх стандартын киллэриигэ аныгылыы ньымалары быһаарыы;
— киэҥник тарҕаммыт үгүс култууралаах аныгы дойдуга саха тылын, Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын тылларын харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэтээҕи үөрэх тэрилтэлэрин суолталара;
— саҥардыллыбыт федеральнай судаарыстыбаннай үөрэх стандартын киллэрии усулуобуйатыгар төрөөбүт тылы үөрэтии ис хоһоонун уонна методикатын тупсарыы;
— төрөөбүт тыл, литература уонна култуура эйгэтигэр бырагырааманы, үөрэтэр-ыйар-кэрдэр литератураны, үөрэх инновационнай технологияларын ырытан оҥоруу уонна олоххо киллэрии тускуллара;
— билингвальнай уонна полилингвальнай үөрэх эйгэтигэр төрөөбүт тылы, литератураны уонна култуураны үөрэтиини тэрийии;
— оҕону уонна төрөппүтү (сокуонунан көрүллүбүт бэрэстэбиитэли) төрөөбүт тылы туттарга көҕүлээһин.

Сийиэс делегаттара маннык бастааҥҥы суолталаах боппуруостары бэлиэтээтилэр:
— оскуола иннинээҕи саастаах уонна оскуола алын сүһүөҕэр үөрэнэр саастаах төрөөбүт тылынан саҥарбат эбэтэр мөлтөхтүк саҥарар, саҥарарыгар араас кэһиллиилээх оҕо ахсаанын элбээһинэ;
— кэккэ үөрэх тэрилтэлэрин үөрэтэр былааннарыгар «Төрөөбүт тыл уонна төрөөбүт тылынан уус-уран ааҕыы», «Төрөөбүт тыл уонна төрөөбүт литература» предметтэригэр үөрэтии чааһын аҕыйааһына;
— туттулла сылдьар үөрэтэр-ыйар-кэрдэр литература ис хоһооно үөрэх үлэтин кыттыылаахтарын наадыйыыларыгар сөп түбэспэт буолуута;
— өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэлээх пууннарыгар төрөөбүт тылы үөрэтии бырагырааматынан үөрэтэр оскуола иннинээҕи уонна уопсай үөрэх тэрилтэлэрэ, кылаастар, бөлөхтөр тиийбэт буолуулара;
— чааһынай үөрэх тэрилтэтин кыаҕын оҕону төрөөбүт тылынан иитиигэ уонна үөрэтиигэ толору туһаммат буолуу;
— оскуола иннинээҕи саастаах уонна оскуола алын сүһүөҕэр үөрэнэр саастаах оҕоҕо аналлаах саха тылынан үөрэтэр уонна билиини кэҥэтэр контент аҕыйаҕа.

Үлэ түмүгүнэн Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын II өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһэ маннык этиилэри уонна сүбэлэри ылынар:

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтатын, судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох салайыныы уорганнарын судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары сайыннарыыга уонна харыстааһыҥҥа, үөрэнээччилэр оскуола иннинээҕи, оскуолатааҕы уонна сүрүн уопсай үөрэххэ төрөөбүт тылынан үөрэнэр бырааптарын хааччыйыыга усулуобуйаны тэрийэргэ туһааннаах үлэлэрин бэлиэтииргэ.

2. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнигэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатыгар:

— федеральнай судаарыстыбаннай үөрэх стандартын чэрчитинэн төрөөбүт тылы үөрэтии, төрөөбүт тылы үөрэтэргэ тустаах чаас ахсаанын оннунан хаалларыы эйгэтигэр сокуону тупсарар үлэни салгыы ыытарга;
— Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын өрөспүүбүлүкэтээҕи II сийиэһин быһаарыыларын толоруу сүрүн дьаһалларын былаанын үбүлээһини хааччыйарга уонна олохтуурга;
— Саха Өрөспүүбүлүкэтин регионнааҕы уонна этнокультурнай уратыларын аахсан туран, саха тылын туттуу уонна харыстааһын, оҕолорго аналлаах үөрэтэр уонна билиини кэҥэтэр контены оҥоруу үлэтин ыйыы-кэрдии боппуруостарыгар биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы экспертиир сэбиэти тэрийэргэ;
— Саха Өрөспүүбүлүкэтин регионнааҕы, национальнай уонна этнокультурнай уратыларын аахсан туран, үөрэх сүрүн бырагырааматын олоххо киллэрэргэ анаан бэчээттэнэн тахсар уонна үөрэх атын ресурсаларын ырытан оҥорууну уонна бэчээттээн таһаарыыны, үөрэнэр кабинеттары үбүлээһини толору уонна кэмигэр хааччыйарга;
— Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр педагог анал туругун туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонун ырытан оҥорорго.

3.1 Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэххэ уонна наукаҕа министиэристибэтигэр:

— Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын II өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин быһаарыыларын, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтии концепциятын олоххо киллэрии туһунан үөрэҕи салайар муниципальнай уорганнар уонна үөрэх тэрилтэлэрин салайааччыларыгар иһитиннэрэр-быһаарар үлэни ыытарга;
— өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэлээх пууннарыгар, нэһилиэнньэ үөрэх өттүгэр кыһалҕатын аахсан туран, төрөөбүт тылынан иитэр уонна үөрэтэр үөрэх тэрилтэлэрин, кылаастарын, бөлөхтөрүн тэрийии үлэтин ыытарга;
— «Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин сайыннарыы» Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тосхолугар судаарыстыбаннай үөрэх стандартын өрөспүүбүлүкэ национальнай, этнокультурнай уонна атын уратыларын аахсан туран хааччыйарга туһуламмыт дьаһалы киллэрэргэ;
— саҥардыллыбыт федеральнай судаарыстыбаннай үөрэх стандартын ирдэбиллэрин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин регионнааҕы, национальнай уонна этнокультурнай уратыларын аахсан туран, саха тылыгар, литератураҕа уонна култуураҕа үөрэх бырагыраамаларын, үөрэтэр-ыйар-кэрдэр литератураны, уопсай үөрэх тэрилтэлэрин уонна орто идэлээх үөрэх тэрилтэлэрин саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын бэлэмнииргэ уонна квалификацияларын үрдэтэргэ эбии идэлээх үөрэх бырагыраамаларын уонна бырагыраама модулларын ырытан оҥорууну уонна бэчээттээн таһаарыыны хааччыйарга;
— саха тылын үөрэтии уонна туттуу, уопсай уонна идэлээх үөрэх таһымын аахсан туран, үөрэх тэрилтэлэрин саха тылыгар, литератураҕа уонна култуураҕа аналлаах типовой кабинеттарынан хааччыйарга. Типовой кабинеттары саха суруйааччыларын, Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын суруйааччыларын айымньыларынан оҥоһуллубут хрестоматияларынан, төрөөбүт тылынан бэчээттэнэн тахсар, сыыппараҕа киллэриллибит уонна атын бородууксуйанан хааччыйарга;
— төрөөбүт тылы үөрэтии утумнаах буолуутун уонна «Эркээйи эргиирэ» оҕо уонна ыччат бэйэтэ сайдар эйгэтин тэрийии регионнааҕы модельнай тосхолун уопсай уонна идэлээх үөрэх бары таһымнарыгар олоххо кииллэриини хааччыйарга;
— педагог мастарыскыайдарын, куруһуоктары, устуудьуйалары, медиа кииннэри, литературнай салоннары, лааҕырдары уо.д.а. тэрийии көмөтүнэн уруок таһынааҕы уонна оскуола таһынааҕы үлэни, эбии үөрэхтээһини олоххо киллэрии тосхоллорун уонна көрүҥнэрин кэҥэтэргэ;
— төрөөбүт тылы сайыннарыыга уонна харыстааһыҥҥа социальнай суолталаах бырайыактары олоххо киллэрэр биирдиилээн дьону, үөрэх уонна уопсастыба тэрилтэлэрин гранынан өйөөһүн үлэтин сүрүннүүргэ;
— куһаҕаннык саҥарар оҕону кытта төрөөбүт тылынан коррекциялыыр үлэ (логопед үлэтин) уонна төрөппүккэ (сокуонунан көрүллүбүт бэрэстэбиитэлгэ) сүбэлиир көмө тиһигин тупсарарга;
— төрөөбүт тылы дириҥэтэн үөрэтиигэ судаарыстыбаннай, муниципальнай уонна чааһынай үөрэх тэрилтэлэрин бары кыахтарын киэҥник туһанарга, иитии уонна үөрэтии бастыҥ үөрүйэхтэрин тарҕатарга, олорго ирдэнэр өйөбүлү уонна көмөнү оҥорорго, олор базаларыгар инновационнай уонна экспериментальнай былаһааккалары тэрийэргэ;
— саха тылыгар, литературатыгар уонна култууратыгар, Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын тылларыгар рейтиннээх дьаһаллар кэрискэлэрин бигэргэтэргэ, олору регионнааҕы инновационнай былаһааккалар истэригэр киллэрэргэ, өйөбүл атын дьаһалларын көрөргө;
— министиэристибэ штатыгар үөрэх үлэтин тэрийиигэ регионнааҕы, этнокультурнай уонна өрөспүүбүлүкэ атын уратыларыгар сыһыаннаах боппуруостары сүрүннүүр исписэлииһи көрөргө;
— үөрэх тэрилтэлэригэр оҕолору төрөөбүт тылынан үөрэтии туругун туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэххэ уонна наукаҕа миниистирин дакылаатын сыл аайы киллэрэргэ.

3.2. Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэххэ уонна наукаҕа министиэристибэтигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуураҕа уонна духуобунас сайдыытыгар, инновацияҕа, сыыппараны сайыннарыыга уонна инфокоммуникационнай технологияҕа, тас сибээскэ уонна норуоттар дьыалаларыгар, ыччат дьыалатыгар уонна социальнай коммуникацияҕа министиэристибэлэрин, бу эйгэҕэ сыһыаннаах атын министиэристибэлэри уонна биэдэмистибэлэри кытта бииргэ:
— төрөөбүт тылга оҕону кыра сааһыттан сыһыарыыга төрөппүт, оскуола иннинээҕи үөрэх тэрилтэтин оруолун үрдэтиигэ, оҕо патриоттуу өйгө-санааҕа иитиллэрин, төрөөбүт норуотун култууратыгар уонна үгэстэригэр ытыктабыллаахтык сыһыаннаһарын туһуттан, төрөөбүт тылын толору баһылыыр баҕатын күүһүрдэр инниттэн өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин тэрилтэлэригэр бастыҥ усулуобуйаны уонна тоҕоостоох эйгэни тэрийиигэ кыаҕы түмэргэ;
— аан дойду бастыҥ үөрүйэхтэрин туһанан, итиэннэ олохтоох матырыйаалга олоҕуран, саха литературатын, Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын литератураларын классиктарын айымньыларын уо.д.а. киллэрэн туран, оскуола иннинээҕи саастаах уонна оскуолаҕа үөрэнэр саастаах оҕолорго анаан научнай-үөрэтэр ойуулук уонна уус-уран киинэ, сыыппараҕа киллэриллибит үөрэтэр уонна билиини кэҥэтэр контент сериятын уонна циклин оҥорорго;
— үөрэх хаамыытын бары кыттыылаахтара төрөөбүт тылынан сыыппараҕа киллэриллибит үөрэх контеныгар киирэр кыахтарын хааччыйарга;
— төрөөбүт тылы харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга социальнай суолталаах бырайыактары олоххо киллэрэр биирдиилээн дьоҥҥо, төрөппүттэр кэмитиэттэригэр, үөрэх уонна уопсастыба тэрилтэлэригэр уонна олор холбоһуктарыгар граннары олохтооһуну кэҥэтиигэ тус сыаллаах үлэни ыытарга;
— оҕолор төрөөбүт кыраайдарын устуоруйатын уонна култууратын кытта киэҥник билсэллэригэр, билиилэрин хаҥаталларыгар анаан «пушкинскай каарта» үтүө холобурунан регионнааҕы бырайыактары олоххо киллэрэргэ;
— «Төрөөбүт тылы сайыннарыыга уонна харыстааһыҥҥа кылаатын иһин» түөскэ иилинэр бэлиэни бигэргэтэргэ;
— М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Россия Федерациятын Хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтугар «Филология» уонна «Лингвистика» хайысхаларыгар бүддьүөттэн үбүлэнэр үөрэх миэстэтин ахсаанын Россия Федерациятын бүддьүөт ассигнованиетын суотугар элбэтэргэ;
— саха тылынан үөрэтэр үөрэх тэрилтэлэригэр өйөбүл дьаһалларын рейтиҥҥэ олоҕуран көрөргө.

4. Муниципальнай оройуоннар уонна куораттааҕы уокуруктар баһылыктарыгар:

— тыллары харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга кэлим былааннары оҥорорго, ону көдьүүстээхтик туһанарга ирдэнэр дьаһаллары ылынарга;
— тыллары харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга социальнай суолталаах бырайыактары олоххо киллэрэр биирдиилээн дьоҥҥо, төрөппүттэр кэмитиэттэригэр, үөрэх уонна уопсастыба тэрилтэлэригэр уонна олор холбоһуктарыгар гранынан өйөбүлү кэҥэтэргэ;
— үөрэх тэрилтэлэрин библиотекаларын саха тылынан уонна Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын тылларынан уус-уран, научнай-популярнай, ыйынньык литературанан уонна оҕоҕо аналлаах периодическай таһаарыыларынан хааччыйыыны тупсарыыга дьаһаллары ылынарга.

5. Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукаларын академиятын төрөөбүт тылы үөрэтиигэ, харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга регионнааҕы киинигэр:

— боломуочуйатыгар сөп түбэһиннэрэн Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтии концепциятын олоххо киллэрэр үлэни сүрүннүүргэ;
— саҥардыллыбыт федеральнай судаарыстыбаннай үөрэх стандартын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин регионнааҕы, национальнай уонна этнокультурнай уратыларын аахсан туран, саха тылыгар, литературатыгар уонна култууратыгар үөрэх бырагырааматын, үөрэтэр-ыйар-кэрдэр литератураны оҥорорго ааптардар кэлэктииптэрин тэрийэр үлэни ыытарга;
— наука уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэрин саха филологиятыгар, культурологияҕа, психологияҕа, этнопедагогикаҕа, үөрэтии методикатыгар научнай чинчийиилэрин түмүгүн үөрэх тэрилтэлэрин үлэлэригэр киллэриигэ көмөлөһөргө;
— саха тылын үөрэтии методикатын уонна үөрэх инновационнай технологиятын апробациялыырга кыттыахтаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукаларын академиятын тирэх буолар үөрэх тэрилтэлэрин ситимин тэрийэргэ;
— саха тылын Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тылын быһыытынан туругун итиэннэ сайдар кэскилин кэлимник кэтээн уонна ырыҥалаан көрөргө тоҕоостоох ньыманы ырытан оҥорорго.

6. Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар баар орто идэлээх үөрэх уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр:
— үөрэх тэрилтэлэрин наадыйыытын аахсан туран уонна судаарыстыбаннай сакааска олоҕуран саха тылын, литературатын уонна култууратын, Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын тылларын учууталларын уонна преподавателларын тус сыаллаах бэлэмнээһиҥҥэ эбии миэстэни көрөргө;
— орто идэлээх үөрэх уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэрин үөрэтэр бырагыраамаларыгар «Саҕалааччыларга аналлаах саха тыла (саха тылын билбэт дьоҥҥо)», «Саха тылынан кэпсэтии кууруһа (саха тылын үчүгэйдик билбэт дьоҥҥо)», «Идэлээх үлэҕэ аналлаах саха тыла (саха тылын үчүгэйдик билэр дьоҥҥо)» тылы баһылааһын үс таһымын арааран «Саха тыла» дисциплинаны киллэрэргэ;
— өрөспүүбүлүкэтээҕи үөрэх тэрилтэлэригэр анаан оҕолору кытта саха тылынан итиэннэ Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын тылларынан үлэлиир иитээччилэри бэлэмнээһини хааччыйарга;
— төрүт култуураҕа үөрэтии эйгэтин үөрэх тэрилтэтин олохсуйбут бэрээдэгин быһыытынан киэҥник тарҕатарга.

7. Төрөөбүт тылы, литератураны уонна култуураны харыстааһын уонна сайыннарыы эйгэтигэр үлэлиир уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ:

— оҕо уонна төрөппүт (сокуонунан көрүллүбүт бэрэстэбиитэл) төрөөбүт тылын билэр баҕатын күүһүрдэргэ судаарыстыбаннай былаас уорганнарын уонна олохтоох салайыныы уорганнарын кытта кыттыгас үлэни күүһүрдэргэ, ити үлэҕэ төрөппүтү кытыннарарга;
— судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох салайыныы уорганнарыгар, үөрэх тэрилтэлэригэр уонна үөрэх эйгэтигэр үлэлиир атын тэрилтэлэргэ, ону тэҥэ олор холбоһуктарыгар инновационнай бырайыактары сайыннаралларыгар, төрөөбүт тылы чинчийии уонна үөрэтии эйгэтигэр бастыҥ педагогическай практиканы ырытан оҥороллоругар уонна тарҕаталларыгар, үөрэх тэрилтэлэригэр тустаах тыл эйгэтин, төрөөбүт тылы баһылыырга бастыҥ көҕүлээһини тэрийэллэригэр көмөнү оҥорорго;
— оҕолорун төрөөбүт тылынан иитэр дьиэ кэргэни өйүүр дьаһалы ырытан оҥорорго уонна ылынарга итинник дьиэ кэргэн уопсастыбаннай анал туругун үрдэтиигэ көмөнү оҥорорго.

8. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин үс сылга биирдэ ыытар туһунан этии киллэрэргэ.