Маны билэҕин дуо? Саха ыалын киэһээҥҥи аһылыга

Маны билэҕин дуо? Соторутааҥҥы кэмҥэ диэри саха ыалын киэһээҥҥи аһылыга туох аһылык бэлэмнэнэриттэн тутулуктанан, икки тус-туспа араастаах этэ диэн Каженкин И.И. “Аһылык уратылара” кинигэтигэр суруйар:

“1. Дьоро киэһэ. Эт эбэтэр балык аһылыгы тото сиир үөрүүлээх киэһэ буолбутун бэлиэтэ. Маннык ураты эт эбэтэр балык аһылыгы тото сиир туспа киэһэ баара былыргы сахалар аһылыгы тус-туспа наардаан аһаа­һын ньымата доруобуйаларыгар ордук туһалааҕын үчүгэйдик билэллэрин көрдөрөр. Кинилэр ити билиилэрэ, эт уонна балык аһылыктарын хас аһылык аайы кыра-кыратык, атыттары кытта булкуйан буолбакка, биир аһылыкка тотуохтарыгар диэри сииллэригэр олоҕурар. Үөрүүлээх дьоро киэ­һэлэр ыаллар төһө эт уонна балык саппаастаахтарыттан быһаччы тутулуктанан, сөп буола-буола кэлэллэрэ биллэр.

2. Ньыха киэһэ. Үгүс саха ыалларыгар маннык киэһэлэр куруук кэриэтэ буолаллар. Бу киэһэ көннөрү арыылаах лэппиэскэлээх чэйи эбэтэр ханнык эмэ үрүҥ ас үөрэтин иһэн эбэтэр суораты тото сиэн баран утуйуу буолар эбит. Оччотооҕу кэмҥэ сахалар аһылыктарын сүрүн көрүҥүнэн арыылаах лэппиэскэ буолара дииллэр. Ордук сыаналанар бурдук аһылыгынан арыылаах алаадьы буолара.

Алаадьыны ууллубут арыыга уган, булкуйан сиэниллэрэ. Билигин бурдук астар арыыны кытта булкустахтарына ордук иҥэмтиэлээхтэрэ быһаа­рыллыбытын кэнниттэн, сахалар аһылык туһунан билиилэрэ дириҥ төрүттээҕэ быһаарыллар.

Сылгы уонна ынах сүөһүлэри сахалар былыр-былыргыттан иитэн туһаналлар. Аһыыр астара барыта бу дьиэ сүөһүлэриттэн оҥоһуллан тахсар. Урукку кэмҥэ саха дьоно аһыйбыт үрүҥ аһы ордук элбэхтик сиир эбиттэр. Кинилэр сылы быһа суораты, ымдааны, тары, быыппаҕы уонна кымыһы куруук аһыы, иһэ сылдьаллара. Бу астартан ордук тэнийбит уонна элбэхтик аһаныллар астарынан суорат, ымдаан уонна тар буолалларын бэлиэтииллэр. Уһун үйэлэр тухары саха дьонун истэрэ-үөстэрэ, эттэрэ-сииннэрэ аһыйбыт үрүҥ аска үөрэнэн хаалбыт. Билиҥҥи ­аһааһын билимэ этэринэн, аһыйбыт үрүҥ аска үөскүүр араас бактыары­йалар аһылыгы буһарарга быһаччы көмөлөһөллөр.

Сахалар былыр-былыргыттан ынах арыытын уулларан дьэҥкир арыы оҥорон хаһаанан туһаналлара. Кэлин сэбиэскэй былаас кэмигэр арыыны маннык уулларан туһаныы суох буолбута. Кытайдар аһылыктарыгар билигин даҕаны ууллубут арыыны киэҥник туһаналлар уонна улахан туһалаах диэн билинэллэр”.