Саха ыччата тиэхиньиичэскэй идэлэри баһылыахтаах диирэ…

Владимир Петрович Ларионов Саха сирин тумус туттар биллиилээх дьонноро төрөөбүт Мэҥэ Хаҥалас улууһун Тыыллыма нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Ол курдук, бу кыра нэһилиэктэн саха норуотун чулуу дьоно, ол иһигэр  Гаврил Васильевич Никифоров-Манньыаттаах уола, Илиҥҥи Хаҥалас улууһун кулубата Филипп Иванович Лепчиков, уһун сылларга өрөспүүбүлүкэни салайан олорбут Семен Захарович Борисов, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа аатыгар түһэриллибит Алексей Афанасьевич Ефремов, Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Роман Гаврильевич Васильев, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Семен Николаевич Назаров, композитор-мелодист, норуодунай артыыс Аркадий Михайлович Алексеев уонна да атыттар төрүттээхтэр.

Тыа сирин уолчаана – “Бауманкаҕа”

Владимир Петрович уон сэттис оҕонон төрөөбүтэ. Хомойуох иһин, кини иннинээҕи уон биэс оҕо оччотооҕу тыйыс усулуобу­йаҕа оҕус­таран, араас сылларга олохтон эрдэ туораабыттара. Арааһа, бииргэ төрөөбүт убайдарын, эдьиийдэрин айылҕаттан айдарыылара, талааннара барыта кыра бырааттарыгар бэрилиннэҕэ буолуо диэн билигин сылыктыахха сөп.  Ыраах тыа сириттэн сылдьар уолчаан кыра эрдэҕиттэн үөрэххэ, билиигэ-көрүүгэ дьоҕурдаах буолан, 1956 сыллаахха Майатааҕы орто оскуоланы кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбитэ.

Номнуо 70-лаах төрөппүттэрэ баар-суох соҕотох уолларын Дьокуускайга учуутал үөрэҕэр ыытар баҕалаахтара. Ону ырааҕы өтө көрөр новатор-учуутал, Майа оскуолатын үөрэх чааһыгар сэбиэдиссэйэ үтүө санаалаах Василий Николаевич Афанасьев, холкуос хамсааһынын тэрийээччи, Сталин аатынан мөлүйүөннээх холкуос бэрэссэдээтэлэ Михаил Дмитриевич Петров,  ВЛКСМ уобаластааҕы кэмитиэ­тин бастакы сэкирэтээрэ Егор Дмитриевич Кычкин эдэр кэскиллээх, математикаҕа ураты дьоҕурдаах уолчааны бэлиэтии көрөннөр, Володяны Москваҕа Н.Э. Бауман аатынан Үрдүкү тиэхиньиичэскэй училищеҕа үөрэнэ барарыгар туох-баар күүстэрин уурбуттара. Кыһыл көмүс мэтээлинэн оскуоланы бүтэрбит Володя Ларионов ыраах Москва куоракка үөрэнэ барарыгар, Лоомтука олох­тоохторо бары кэриэтэ тэрийэн ыыппыттара. Бу туһунан кини кэлин элбэхтик ахтан-санаан ааһара.

Быычыкаайык лабораторияттан саҕалаан…

Владимир Петрович 1962 сыллаахха Н.Э. Бауман аатынан Москватааҕы Үрдүкү тиэхиньиичэскэй училищены ситиһиилээхтик бүтэрэн, төрөөбүт дойдутугар ССРС Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи филиалыгар үлэлии кэлбитэ. Кини Ленин ­проспегар “Туймаада” маҕаһыын таһыгар, быычыкаайык лабораторияҕа, металлоконструкция­лар тымныыны тулуйумтуо буолууларыгар бастакы научнай чинчийиилэрин дьаныардаахтык оҥорон саҕалаабыта. 1962 сыллаахха алтынньыга Мэҥэ Хаҥаластааҕы оро­йуоннааҕы ЫБСЛКС кэмитиэтин бас­такы сэкирэтээрэ Ф.Г. Охлоп­ковтыын  бу кыра лаборатория­ҕа сылдьан турардаахпыт.

Владимир Петрович быыч­чык үлэтин, элбэҕи билэ-көрө сатыыр научнай чинчийии­лэрин, сатабыллаах үлэтин итиэн­нэ ССРС Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи филиалын, чуолаан академик Н.В Черскэй өйөбүлүнэн, бу лаборатория кэлин Хотугу сир физико-тиэхиньиичэскэй  проблемаларын чинчийэр институкка кубулуйбута.

50-55 сыл анараа өттүгэр, Саха сиригэр алмаастаах, кыһыл көмүстээх  карьердарга үлэлиир ыарахан уйуктаах баараҕай омук тиэхиньикэлэрэ кыһыҥҥы тыйыс тымныыга үлэлииллэригэр улахан харгыстары көрсөллөрө. Элбэх алдьаныы, кээһэнии тахсара, тиэхиньикэ тымныыны тулуйбата. Онон Владимир Петрович бырамыысыланнаска туһаныллар тиэхиньикэ тоһуттар тымныы усулуобуйаҕа үлэлиир кыаҕын үрдэтиигэ элбэх научнай чинчийиилэри ыыппыта. Билигин үгүс сыллар ааһаннар, «АЛРОСА», «Якутуголь» уонна да атын хампаанньалар дьоһуннаахтык сүһүөхтэригэр туран, үгүс үбү-харчыны, барыһы аахса олороллор. Владимир Петрович өҥөтүнэн, ол эбэтэр научнай арыйыыларынан, этиилэринэн туһааннаах хампаанньалар төһөлөөх элбэх мөлүйүөн дуоллар барыһы киллэрбиттэрин билигин кыайан ааҕан да сиппэккин.

Ол курдук РНА академига, аан дойдутааҕы үгүс академия академига,  үгүс институттар, университеттар бочуоттаах дуоктардара, аан дойдутааҕы таһымнаах кэмпириэнсийэлэр тэрийээччилэрэ, ол иһигэр ньиэп-гаас тиһигэр, Токиоҕа, Сеулга, Улан-Баторга, Иркутскайга, Дьокуускайга ыытыллар “Хотугулуу-Илиҥҥи Азия гаас ситимнэрин пуорумнарын” тэрийэччилэринэн биирдэстэринэн буолбута. Кини сүүһүнэн научнай үлэлэр, уонунан монографиялар ааптардара.

Тиэхиньиичэскэй каадырдары бэлэмнээһин

Владимир Петрович муударай киһи буолан, төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтигэр научнай каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ, үөрэттэриигэ үгүс сыратын-сылбатын уурбута. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев этэрин курдук, билиҥҥи үйэҕэ саха ыччата тиэхиньиичэс­кэй идэлэри баһылыах­таахтарын этэрэ.  Урукку өттүгэр үгүс көлүөнэ саха ыччата ордук гуманитарнай үөрэхтэргэ киирэн үөрэнэрэ.

Уонтан тахса сыл СӨ каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ депар­таменыгар үлэлиир кэммэр, Михаил Ефимович өйөбүлүнэн, биһиги Владимир Петровичтыын өрөспүүбүлүкэҕэ тиэхиньиичэскэй идэлээх ыччаты бэлэмнээһиҥҥэ, иитэн-такайан таһаарыыга дьоһун хардыылары оҥорбуппут. Манна биир түгэни холобурга аҕалыам этэ. Ол курдук, 1994 сыллаахха Москваҕа Владимир Петрович көҕүлээһининэн, кини доҕоро – Москватааҕы Ыстаал уонна уһаарыы институтун ректора Учуонайдар сэбиэттэрин саалатыгар үгүс деканнары, кафедра сэбиэдиссэйдэрин мунньубутугар, биһиги Саха сирин абитуриеннарыгар уонна устудьуон­нарыгар күүс-көмө буолалларыгар кэпсэтии ыыппыппыт. Онон, Учуонайдар сэбиэттэрин быһаарыытынан, ити сыл федеральнай бүддьүөт суотугар биһиги 13 тус сыаллаах миэстэни ылбыппыт.

М.Е. Николаев этиитинэн, Статистика институтун баазатыгар Норуоттар икки ардыларынааҕы Саха сирин университетын (Международный якутский университет) тэрийэн, онно кыра кэмҥэ Владимир Петрович ректордаабыта.

Владимир Петрович устудьуоннуур кэмнэригэр Н.Э. Бауман аатынан  Москва­тааҕы судаарыстыбаннай тиэхиньиичэскэй университекка  Саха сириттэн икки-үс эрэ киһи киирэрэ. Онон Владимир Петровичтыын 1992 сылтан саҕалаан  Бауман аатынан Судаарыстыбаннай тиэхиньии­чэскэй университет ректора Игорь Борисович Федоровы кытары куруук көрсөн кэпсэтэн,  федеральнай бүддьүөт суотугар  сыллата 20-25 тус сыаллаах миэстэни ылары ситиспиппит. Өссө биир сыл 35 миэс­тэни ылан турардаахпыт.

СӨ Бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев уонна В.П. Ла­-рионов  өрөспүүбүлүкэҕэ “Инникигэ хардыы” бырагырааманы төрүттээбит дьонунан буолаллар. Бастакы сылларга РНА академига К.С. Колесников улахан күүс-көмө, өйөбүл буол­бута. 1993-2002 сылларга Владимир Петровичтыын өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар оскуола үөрэнээччилэрин кытары көрсүһүүлэрбиттэн билигин олус үтүө өйдөбүллэр хаалбыттар.

М.Е. Николаев өйөбүлүнэн, биһиги департамеммыт 1997 – 2001 сылларга Герцен аатынан педагогическай университет баазатыгар Санкт-Петербург куоракка устудьуон­нарга уонна аспираннарга научнай кэмпириэнсийэлэри тэрийэрбит. Бу тэрээһиннэргэ Михаил Ефимович, Владимир Петрович, үрдүк үөрэх кыһаларын ректордара, Арассыыйа үөрэҕириигэ миниис­тирин солбуйааччы, өссө биирдэ Нобелевскай би­­риэмийэ лауреата, академик Ж.И. Ал-
феров кыттан турардаахтар. Кэмпириэнсийэҕэ Хабаров­скайтан, Красноярскайтан, Новоси­бир­скайтан, Екатерин­буртан, Москваттан устудьуоннар, аспираннар научнай үлэлэринэн кэлэн кытталлара.

СӨ бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев инникини өтө көрөр бэлиитикэтинэн, өрөс­пүүбүлүкэҕэ каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ күүстээх үлэ ыытыллан, биһиги департамеммыт  2002 сылга 350 үөрэх кыһаларын кытары дуогабардааҕа, 4500 устудьуон уонна аспирант үөрэнэ сылдьара.

Мин Санкт-Петербурга СӨ бастайааннай бэрэстэбии­тэлинэн үлэлии сылдьан,  СӨ бэрэсидьиэнэ  В.А. Штыров көҥүлүн ылан, 2003 сыллаахха сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ академик, Нобелевскай бириэмийэ лауреата Жорес Иванович Алферовы аҕалбытым. Кини Өктөмҥө “Ленский край” пуорумҥа сылдьан, СӨ Бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев ыытар  бэлиитикэтин үрдүктүк сыаналаабыта. Владимир Петрович көҕүлээһининэн Хотугу сир физико-тиэхиньии­чэскэй  проблемаларын чинчийэр институгар олус интэриэһинэй көрсүһүүлэр буол­буттара.  Кэлин хас да ый ааспытын кэнниттэн, Владимир Петрович миигинэн Жорес Ивановичка саха учуонайдарын үлэлэрин, барыта түөрт хоппону ыыппытын кини олус хайҕаабыта.

Тэрийэр дьоҕурдааҕа

Владимир Петрович ис иһиттэн тэрийэр, салайар дьоҕурдааҕа. Кини хас да сыллар тухары Саха сиринээҕи научнай киин (ЯНЦ) бэрэссэдээтэлэ,  Арассыыйа Нау­каларын академиятын Сибиир­дээҕи салаатын Президиумун чилиэнэ, кандидатскай, дуок­тарскай диссертациялары көмүскүүр анал сэ­­биэт бэрэссэдээтэлэ, аан дойдутааҕы симпозиумнар, кэмпириэнсийэлэр, пуорумнар тэрийээччилэрэ этэ. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьоку­таатынан талыллан үлэлии сылдьан, төрөөбүт дойдутун сайдыытыгар үгүс кылаатын киллэрбитэ.

Кини төрөөбүт нэһилиэ­гин олус күүскэ таптыыра, сибээһин олох быспатаҕа. Майа орто оскуолатыгар куруук ыалдьыттыыра. Дьокуускайга Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх дьон “Дойду ситимэ” диэн түмсүүнү тэрийбитэ.

Владимир Петрович бу олохтон күрэммитин кэнниттэн, Арассыыйаттан уонна тас дойдулартан кини учуо­най кэлиэгэлэриттэн олус элбэх кутурҕан, кини туһунан ахтыылар кэлбиттэрэ. Ол дьонтон олох аҕыйах киһини ааттыам: Масару Хирата – Токиотааҕы университет бэрэпиэссэрэ,
В.Е. Накоряков – РНА акаде­мига, Ю.Н. Сараев – «РНТСО» вице-бэрэсидьиэ­нэ, «Импульсные технологии» НПО генеральнай дириэктэрэ, М.В. Курленя – РНА академига, уонна да атыттар.

Матвей Мучин, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, А.Е. Кулаковскай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, «Хотугу сулус» уордьан кавалера, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, Нөөрүктээйи, Баатара, Төҥүлү нэһилиэктэрин, Санкт-Петербург куорат Петровскай уокуругун бочуоттаах гражданина.

2023 сыл, тохсунньу 23 күнэ.