Сахалыы симэммит ыттар. Бу сиэрдээх быһыы дуо?

Үрүҥ тунах ыһыахпытыгар саха дьоно-сэргэтэ бары маанымсыйан, сахалыы таҥнан-симэнэн түһүлгэҕэ киирэбит. Арай быйылгы ыһыахха сахалыы таҥныбыт ыттар дьону сөхтөрдүлэр. Төрүт өбүгэбит оһуорун ыт таҥаһыгар түһэрии, ыкка халадаай кэтэрдии сиэргэ баппат дьыала буолбатах дуо?

Ыт таҥаһын трендэ

Ытыска илдьэ сылдьыллар эбэтэр “муодунай ыттар” таҥастара-саптара эмиэ муоданы батыһар эбит. Дьон хаһааҥҥыттан ыты таҥыннарыы муодатын киллэрбиттэрэй? Урукку сылларга улахан тымныылартан харыстаан дьон үлэһит эбээһинэһин толорор ыттары хаттык таҥастыырыттан саҕаламмыт. Бастаан бу муода 18‑с үйэҕэ Англияҕа төрүттэммит. Дьиэ кыыла таҥаһа суох көстүүтүн кинилэр сыгынньах сылдьыыга тэҥнээн таҥыннарар үгэһи киллэрбиттэр. Бу көстүү арай биһиэхэ, тыа сиригэр, дьиэ кыылларыттан саҥа төрөөбүт ынахха баарын билэбин. Ол курдук, кыһын төрөөбүт ынах синньэ тоҥмотун диэн ойбоҥҥо уулуу барарыгар таҥаһынан баайалларын үгүстүк көрөрүм. Оттон билигин аныгы үйэҕэ ыты, куосканы таҥыннарыы балаһыанньата хайдаҕый? 2000 сыллартан саҕалаан дойду үрдүнэн ыт таҥаһа туспа биисинэскэ кубулуйбута. Ардахха сиигирбэт, тыалы киллэрбэт кууркалар, сэлиэччиктэр элбээбиттэрэ. Ыттаах хаһаайын балаһыанньатын, кыаҕын, төһө муодунайын ытын таҥаһа мэктиэлиир буолбут. Бельгия фотограба Эрик Иссили ыттарга футболга аан дойду сүүмэрдэммит хамаандаларын футболкаларын кэтэрдэн баран хаартыскаҕа түһэрэн үйэтиппитэ. Маны дьон эмиэ араастык ылыммыта. Арҕаа дойдулар ыты таҥыннарыыны, киэргэтиини омнуолаабаттар. Биһиги, дириҥ култууралаах, үйэттэн-үйэҕэ илдьэ кэлбит төрүт үгэстэрдээх саха норуота, сиэри таһынан барыыны сүөргүлүүбүт. Ол курдук, быйылгы Туймаада ыһыаҕар халадаайдаах ыт үгүс дьон болҕомтотун тардыбыта.

Сахаларга ыт суолтата

Сахаларга ыт суолтата улахан. Ордук тыйыс тымныылаах, аас-туор олохтоох былыргы өбүгэлэрбитин ыт бултаан аһатан тыыннаах ордубут түгэннэрин истэн, ааҕан билэбит. Булчута суох ыты сахалар мээнэ ииппэт буолаллара. Үчүгэй ыты оннооҕор урут убаһаҕа атастаһар да түгэннэрэ баара. Ыт булт кэмигэр иччитин адьырҕа кыылтан, араас кутталлаах түгэннэртэн быыһаабытын туһунан номохтор үгүстэр. Оттон билигин дьиэни харабыллаабат, бултаабат, хаппырыыс, оҕо курдук көтөхтөрө сылдьар куоска саҕа ыттар олус элбээтилэр. Бу ыттар хаһаайыттарыттан итэҕэһэ суох киэргэмсэхтэр.

Халадаайдаах ыт

Халадаайдаах ыт туһунан социальнай ситимҥэ киэҥник тарҕанна. Бу аата кинилэр биһиги төрүт таҥаспытын-саппытын ыкка кэтэрдэр да сөп дииллэр дуо диэн үгүс дьон сөбүлээбэтэ, аньыырҕаата. Билигин барытын тренд, муода оҥоро сатыыр буоллулар. Халадаайдаах ыт социальнай ситими хайа тардан үгүс болҕомтону ылла.

Оҕуруо оһуордаах ыт

Уулусса устун хааман иһэн иннибэр арай сахалыы оһуордаах таҥастаах ыт эккэлээн ааспытын үгүс дьон “чээн, чукурук” дэспиттэрин истэн кэннибин хайыстым. Хаһаайка ытын хайҕатан, бэйэтэ хайҕаммыттыы сананна. Уран тарбахтаах иистэнньэҥ хаһаайкаттан ыт таҥаһын ким тикпитин ыйыттым. Онуоха кини: “Оҕолорум улаатаннар аралдьыйаары ытым таҥаһыгар оһуор түһэрбитим”, — диэтэ. Ыт бу сырыыга халадаай кэтэн сайбаппатах, ол оннугар сэлиэччигэ сахалыы оһуордаах. Маннык түгэҥҥэ дьон араастык ылынар. Эдэрдэр биһирии, астына көрөллөр, оттон саха төрүт итэҕэлин тутуһааччылар сүөргүлүүллэр. Арай биир аҕам саастаах эр киһи ааһан иһэн күлэ-күлэ: “Сотору илин кэбиһэр кэтэрдэллэрэ буолуо”, — диэн ааста. Ыт илин кэбиһэр кэттэҕинэ, саха дьахтарын симэҕин суолтата түһэр буоллаҕа. Аҕыйах хонуктааҕыта оҕолорум чарапаахыларыгар ас атыылаһа сылдьан ыт таҥаһын сыаналарын көрөн соһуйбуттааҕым. Оҕо таҥаһынааҕар ыарахан сыаналаах сэлиэччиктэр, кууркалар тэйгэһэн тураллара. Сотору кэминэн ыт халадаайдара, илин кэбиһэрдэрэ кэчигирэстэхтэринэ да соһуйуо суохпут.

Саха итэҕэлинэн хайдаҕый?

Саха итэҕэлинэн ыкка-куска төрүт саха таҥаһын кэтэрдиини үгүс дьон сүөргүлүүр. Бу тула алгысчыт, Нам улууһун олохтооҕо Петр Охлопков‑Алгыстаах Бүөтүр санаатын үллэһиннэ:

— Саха итэҕэлинэн ыһыахха ыт сылдьыа суохтаах. Биһиги өбүгэлэрбит ыһыах кэмигэр ыттарын баайаллар эбит. Тоҕо диэтэххэ, ыт кутуругар абааһыны илдьэ сылдьар дииллэрэ. Онон ити көстүүнү сиэргэ баппат, соччото суох быһыы диэн ылынабын.

Петр Кычкин-Сайылык Бүөтүрэ, алгысчыт:

— Ыт, дьиҥэр, итэҕэл быһыытынан аллараа дойдуну кытта ситимнээх. Ыһыахтыыр түһүлгэҕэ, алгыс түһэр сиригэр киириэ суохтаах. Кутуругар абааһыны батыһыннаран киириэн сөп диэн өйдөбүл баар. Онон сахаҕа ыһыах кэмигэр ыт ахсарыллыбат. Дьөһөгөй оҕото ордук чугас буолар. Ол эрээри аныгы үйэ буоларын быһыытынан дьон дьиэ кыылын таҥыннарар. Мин санаабар, цииркэҕэ артыыстыыр кыыллары таҥыннарыахха сөп. Ыһыахха ыты сахалыы таҥыннаран киллэрии сүөргү быһыы-майгы буолар.

Тамара (аата уларытылынна), Дьокуускай куорат, сахалыы таҥастаах ыт хаһаайката:

— Ытым йокширскай терьер, көрүүтүгэр-истиитигэр бириинчигэ суох. Таҥаһыгар сахалыы оһуору бэйэм түһэрбитим. Ыһыахтары көрсө кинини киэргэтиэхпин, симиэхпин баҕарбытым. Уулуссаҕа маннык күүлэйдиибит. Дьон-сэргэ оһуордаах сэлиэччиктээх ыппын сэргииллэр аҕай. Дьон сэҥээриитин эрэ ылаары буолбакка, бэйэм ыллым да тигэн кэбиспитим. Куораппыт быйылгы ыһыаҕар сылдьыбатым.

Иван Петров (аата уларытылынна), Дьокуускай:

— Мин сахалыы сиэринэн ыкка, куоскаҕа саха таҥаһын кэтэрдэри сөбүлээбэппин. Ити социальнай ситимҥэ кугас ыкка халлаан күөх халадаай кэтэрдэн баран түһэрбиттэрэ соччо бэрдэ суох. Саха кыыһын чиэһин түһэрэр курдук хайдах эрэ. Ыттарын таҥыннардыннар ээ, тоҕо сахалыы оһуор суолтатын киртитиэхтээхтэрий? Саха таҥаһа сайыны көрсөр бырааһынньыкпытыгар, алгыс ылар күн кэтиллэр. Ол ыт эмиэ алгыс ылаары таҥнар дуо?

Лена Филиппова, Дьокуускай:

— Итиннэ киһи сүөргүлүүрүн көрбөппүн. Дьон ыты хайдах киэргэтэрин бэйэтэ билэр буоллаҕа. Биһиги дьоҥҥо тиийэн оҕоҕор ону кэтэрдибиккин, маны иилбиккин диир бырааппыт суох. Ыт хаһаайыттарыгар син биир дьиэ кэргэн чилиэнин курдук чугас буолар. Ыһыах күн ыттарын хайдах соҕотохтуу хаалларыахтарай?