Сахатын сирин дьиҥнээх патриота этэ

Гавриил Чиряев төрөөбүтэ 100 сылыгар

Биһиги көлүөнэ дьон XX уонна XXI үйэлэр кирбиилэригэр Улуу Октябрьскай революция идеяларын олоххо киллэрии умсулҕаннаах, онтон кэнники аныгы Саха сирин тутуу күүрүүлээх лозуннарынан салайтаран үлэлээн-хамнаан аастыбыт.

Ол гынан баран, олорон ааспыт кэммин үчүгэйгэ, куһаҕаҥҥа араарбаппын. Олохпун үс кэрчиккэ араарабын: эрдэтээҥҥи, билиҥҥи уонна инники кэмнэргэ. Олоҕум хас биирдии кэрчигин тэҥҥэ тутан таптыыбын, хас биирдии чааһа миэхэ күндү. Уонна оннук олоҕу олорбуппунан астынабын, киэн туттабын.

Олоҕум устатыгар элбэх түгэннэри аастым, билбит-көрбүт, бииргэ үлэлээбит, алтыһан ааспыт дьонум, биллэн турар, элбэхтэр. Үтүө дьон туһунан ахтыы – бу өйтөн ылан кэпсээһин буолбатах, бу олоххо буолбут, чахчы оҥоһуллубут дьыала туһунан дьоҥҥо билиһиннэрии буолар.

Билигиҥҥи кэмҥэ үтүө киһи, бастыҥ салайааччы туһунан кэпсиир олус наадалаах. Эдэр дьоҥҥо толорор дьыалаларыгар өйү-санааны угар. Ити олорон, үлэлээн ааспыт чулуу дьоммут ааттарын үйэтитии эрэ буолбатах, кинилэр олохторун ситиһиилээх өттүн аныгы ыччат үөрүйэх оҥостуута буолар.

Норуот муудараһа баар: “Ааспыт кэмэ суох билиҥҥи кэм суох, онтон билиҥҥи кэмэ суох инники кэскил эмиэ суох”, — диэн. Бастакы Президент М.Е. Николаев этэн турар: “Биһиги бүгүҥҥү кэммит социализм утарылаһааччыта буолбатах, урукку кэми атын хайысханан салҕааһын буолар”, — диэн. Уонна эбэн: “Аан дойду тустаах учуонайдара Россия сайдыытын социализмы тутууттан саҕалаабыта саамай сөп диэн сыаналыыллар”, — диэн эппитэ. Сэбиэскэй Сойуус кииннэммит былаас уонна үбү-харчыны  оҥоруу, ону түҥэтии кииннэммит системата революция иннигэр хаалыылаах государство сайдыытын кырдьык түргэтэппитэ. Онон биһиги устуоруйабытын үрүҥҥэ, хараҕа араарбакка убаастыахтаахпыт, оттон улахан дьоҕурдаах, дойдулара сайдарын туһугар олохторун анаабыт чулуу дьоммутун ытыктыахтаахпыт, кинилэр олохторун, үлэлэрин холобур оҥостуохтаахпыт.

Оннук киһинэн, дьон барыта билинэринэн, 1965 сылтан саҕалаан, олоҕун бүтэһик күннэригэр – 1982 сыл ыам ыйыгар диэри — 17 сыл устатыгар ССКП Саха уобаластааҕы комитетын бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбит Гавриил Иосифович Чиряев буолар.

Гавриил Иосифович туһунан ахтыы оҥорорго аан бастаан Саха сирэ 1960-1970 сылларга сайдыытын билэр наада. Ити кэмҥэ, мин саныырбынан, республика бары өттүнэн сайдыытыгар күүстээх үлэ барбыта. Ити сылларга промышленнай бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга, экономика үгүс салааларыгар, норуот үөрэҕириитигэр, доруобуйа харыстабылыгар  уонна культура сайдыытыгар урукку өттүгэр хаһан да буолбатах балысхан Программалар оҥоһуллан олоххо киирбиттэрэ.

Гавриил Иосифович тус бэйэтинэн республикаҕа алмаас, көмүс, хорҕолдьун, таас чох хостооһунугар улахан болҕомтотун уурбута уонна дохсуннук сайыннарбыта. Кини салалтатынан энергетика уонна газовай промышленность төрүттэммитэ уонна күүстээх сайдыыта саҕаламмыта.

Мин кини салалтатынан ССКП Абыйдааҕы райкомун сэкирэтээринэн, I сэкирэтээринэн, онтон Сунтаарга райисполком бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим, ССКП обкомун чилиэнэ этим. Ити барыта миэхэ Гавриил Иосифовиһы личность быһыытынан, ССКП обкомун сэкирэтээрин быһыытынан чугастык билэрбэр кыах биэрбитэ. Өр сыллаах кини салалтатынан бииргэ үлэлээһин миэхэ  Гавриил Иосифович Чиряев туһунан өйдөбүлү чуолкайдык үөскэппитэ.

Кини киһи быһыытынан олус чаҕылхай, дириҥ билиилээх, үрдүк профессиональнай таһымнаах, ханнык баҕарар түгэҥҥэ — улахан мунньахтарга да, бөлөҕүнэн да сүбэлэһиилэргэ бэйэтин тылын ылыннарар дьоҕурдаах салайааччы этэ. Улахан да, кыра да мунньахтарга кини оҥорор дакылааттара дириҥ ис хоһоонноох, чуолкай схемалаах, олус өйдөнүмтүө буолаллара. Дакылаатын салааларга арааран, проблемалары дириҥник анализтыыра, кылгас түмүк оҥортоон чуолкай соруктары туруорара. Чуолкай уонна дорҕоонноох куолаһынан дакылааттыыра, истээччилэр болҕомтолорун күүскэ тардара. Мунньах кыттааччылара уу чуумпутук олорон истэллэрэ.

Г.И. Чиряев нэһилиэнньэ ортотугар олус улахан авторитеттааҕа. Кинини республика ханнык баҕарар муннугар — ыраах тыа сирин учаастактарыгар, шахталарга, сыахтарга, туундара табаһыттарыгар мэлдьи үөрэ, маанылыы көрсөллөрө.

Мин үлэбинэн сибээстээн Чиряев Г.И. приемугар хаста даҕаны сылдьан турабын. Оттон араас мунньахтарга, көрсүһүүлэргэ, пленумнарга көрсөн ааһарбыт элбэх буоллаҕа. Онон Г.И. Чиряев туһунан өр сыллаах кэтээн көрүүбэр даҕаны, тус көрсүһүүлэрбэр даҕаны олоҕуран кинини киһи быһыытынан, государственнай деятель быһыытынан ахтан-санаан ааһар кыахтаахпын.

Чопчу холобурдары аҕалыахпын сөп. 1970 сыллаахха мин Абыйга партия райкомун II сэкирэтээринэн үлэлиир эрдэхпинэ, бастакы сэкирэтээр Анастасия Никифоровна Степанова уоппускаҕа этэ. Онон сибээстээн, ССКП обкомун пленумугар кыттаары Дьокуускайга кэллим. Партийнай пленум үлэтин кэнниттэн, арай, миигин Г.И. Чиряевка ыҥырдылар. Ол кэмҥэ мин I сэкирэтээрим А.Н. Степанова Дьокуускайга Бырабыыталыстыбаҕа хотугу норуоттар  отделларын сэбиэдиссэйинэн ананар үһү диэн сураҕы истибитим. Онон Гавриил Иосифович, арааһа, Анастасия Никифоровна атын үлэҕэ барарын уонна райком I сэкирэтээригэр саҥа кандидат туһунан этээри уонна ону  олохтоох партийнай актив өйүө дуо диэн ыйытаары ыҥырдаҕа дии санаатым.

Ол көрсүһүүгэ ити боппуруоһу таарыйбата даҕаны. Кини оройуоҥҥа партийнай конференцияҕа бэлэмнэнии хайдах баран иһэрин уонна тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан ыйыталаста. Гавриил Иосифович оройуон киинин Белай Гораҕа көһөрөр туһунан уураах тахсыаҕа диэн иһитиннэрдэ.

Онтон эмискэччи Абыйга ааспыт партийнай конференцияҕа обком рекомендациялаабыт киһитэ Слепцов А.А. куоластааһыҥҥа хотторон, талыллыбатаҕын туһунан эттэ, онно сэмэни ылбыт дьону ааттаата. Мин ол кимнээҕин билэр этим. Онон Слепцов Б.Д., Ефимов И.Н. үчүгэй характеристиканы биэрдим уонна партийнай миэрэлэри устарга этии киллэрдим. Гавриил Иосифович сүрдээҕин болҕойон иһиттэ, боппуруос биэрбэтэ. Онтон мин истэн олордохпуна тэрийэр отдел сэбиэдиссэйэ Николаев Н.С. кинилэртэн партийнай сэмэни устарга сорудах биэрдэ.

Биһиги Гавриил Иосифовичтыын кэпсэтиибит итинэн бүппүтэ. Ол эрээри, кэлин өйдөөбүтүм, иһэ истээх көрсүһүү эбит этэ. Ону мин ис хоһоонун ыйтан ордук буолан баран, 1970 сыл ахсынньы ыйыгар Абый оройуонун тэрээһин пленумугар ССКП райкомун бастакы сэкирэтээринэн талыллан баран өйдөөбүтүм. Онтон Слепцов Будимир Дмитриевич райком II сэкирэтээринэн талыллыбыта. Дьэ, кырдьык даҕаны, Гавриил Иосифовиһы кытары сэтинньитээҕи көрсүһүүм улахан ис хоһоонноох буолан таҕыста. Ол иһин да норуокка өс хоһооно баар ээ: “Начальник үөһээ олорор уонна ырааҕы көрөр”, — диэн. Онон ити көрсүһүү кадр боппуруоһун быһаарыы  буолан таҕыста.

Үгэс быһыытынан райком I сэкирэтээрин талалларыгар кандидатураны бүтэһиктээхтик обком I сэкирэтээрин көрүһүннэрэн баран быһаарар буолаллара. Оттон бу сырыыга конференцияны ыытарга обком бэрэстэбиитэлэ Захаров Василий Дмитриевич Абыйга конференция буолуо биир хонук иннинэ миигин кытары кэпсэттэ уонна эйигин обком бюрота Абый райкомун I сэкирэтээринэн мэктиэлиир диэтэ.

Мин сөбүлэҥмин ылан баран, миигиттэн райком II сэкирэтээринэн кими рекомендациялыырбын ыйытта. Мин уһуннук толкуйдаабакка Слепцов Будимир Дмитриевиһы ааттаатым.

Ити киэһэ Захаров Василий Дмитриевич Гавриил Иосифовиһы кытары кэпсэттим, Слепцов Б.Д. кандидатуратын сөбүлэһиннэрдим диэтэ. Дьэ, мин онно өйдөөбүтүм Гавриил Иосифович кадр боппуруоһун быһаарарга эрдэттэн бэлэмнэммит кадрдар резервэлэрин чопчу испииһэгэ баар эбит. Ону бэйэтинэн көрөрө-истэрэ буолуо, онон сорох түбэлтэҕэ ыраах сиртэн дьону ыҥырбакка, бэйэтэ быһаарар эбит дии санаабытым уонна испэр сөбүлээбитим. Кадрдары эрдэттэн үөрэтэр эбит этэ.

Өссө биир холобур баар. 1975 сыллаахха саас обком пленумун кэнниттэн тэрийэр отдел сэбиэдиссэйэ Николаев Николай Сергеевич приемҥа ыҥырда. Кини обком былааныгар эйигин  атын оройуоҥҥа үлэҕэ ыытар былаан баар диэтэ. “Уус-Алдан улахан оройуон, онно Степан Степанович Аржаков өр кэмҥэ үлэлээтэ, билигин атын үлэҕэ барыахтаах”, — диэтэ. С.С. Аржакову билэр этим, партийнай активка кини улахан авторитеттаах этэ. Онон түргэнник сөбүлэһэртэн туттуннум, толкуйдуом диэтим. Николай Сергеевич, миигин истэн баран: “Ити боппуруоска муус устар бүтэһигэр төннүөхпүт”, — диэтэ.

Этиллибит кэмҥэ Николаев Н.С. миигин ыҥырда уонна эттэ: “Эн Абый оройуонугар уһун кэмҥэ, 7,5 сыл, үлэлээтиҥ, эн иннигэр туруоруллубут соруктар туоллулар, онон билигин советтар үлэлэригэр көһөҕүн — Сунтаардааҕы райисполком бэрэссэдээтэлинэн”.  Миэхэ ити соһуччу түгэн этэ. Ол эрээри, толкуйдуу түһэн баран, миэхэ олус үчүгэй вариант дии санаатым. Сунтаар оройуона — төрөөбүт дойдум. Дьонун-сэргэтин даҕаны, проблемаларын эмиэ сүнньүнэн билэр этим.

Дьэ, онон Гавриил Иосифович Чиряевы кытары көрсүһүү буолла. Миигин кини эйэҕэстик көрүстэ. Кириэһилэтиттэн туран, миэхэ утары хаамта уонна илиитин уунна. Илии тутуһуу уонна кини илиитин сылааһа миэхэ итэҕэллээхтик уонна убаастабыллаахтык сыһыаннаһарын этэр курдуга. Ол эрээри, миэхэ ыйан биэрбит устуулугар олорооппун кытары эмиэ даҕаны дьээбэрэр, эмиэ даҕаны кыһарыйар курдук миэхэ биири сөбүлээбэтэҕин эттэ: “Обком тас өттүгэр, киниттэн сөбүлэһиитэ суох атын дьону кытары кэпсэтэриҥ партийнай этикеты кэһии буолар”, — диэн сымнаҕас куолаһынан эттэ. Мин соһуйдум уонна оннук буолбутун чуолкайдаары гынан эрдэхпинэ, бэйэтэ кэпсээнин салҕаата: “Миэхэ партия Сунтаардааҕы райкомун I сэкирэтээрэ П.М. Герасимов сылдьан эйигин Сунтаар райсоветын исполкомун бэрэссэдээтэлинэн ыытарга туруоруста уонна эйигин кытары кэпсэтиилээхпит, кини сөбүлэһэр диэтэ”. Ону утарылаһар кыаҕы миэхэ биэрбэккэ чиҥ куолаһынан: “Чэ, ханна баҕарбыт сиргэр баран үлэлээ”, — диэтэ. Онон көрсүһүүбүт бүттэ. Гавриил Иосифович миэстэтиттэн туран кэлэн, мичээрдии-мичээрдии эттэ: “Бастакы вариаммыт уһуллар, баҕарбыт сиргэр ситиһиилээхтик үлэлээ, райком үлэтигэр эрэллээх кынат буол!” – диэтэ. Онон мин дьылҕам советтар үлэлэригэр сыҕарыйбыта уонна Гаврил Иосифович алгыһынан, салалтатынан төрөөбүт оройуоммар толору аҕыс сыл үлэлээбитим.

Гавриил Иосифовиһы кытары көрсүһүү өссө биир түгэнин туһунан ахтан ааһабын.

1978 сыл муус устар ыйыгар Сунтаар райкомун I сэкирэтээрэ П.М. Герасимов Саха АССР мелиорациятын уонна уу хаһаайыстыбатын миниистиринэн анаммыта. Кини оннугар I сэкирэтээри талар ССКП райкомун пленума ыам ыйын ортотугар эрэ буолбута. Пленум үлэтигэр кытта Гавриил Иосифович Чиряев Сунтаарга кэлбитэ. Кинини кытары райком бастакы сэкирэтээригэр кандидат Пахомов И.О. кэлсибитэ. Икки күн устатыгар Гавриил Иосифович оройуон нэһилиэктэригэр, фермаларга сылдьыталаабыта, үлэни-хамнаһы кытары сиһилии билсибитэ. Биһиги Күндэйэ уонна Элгээйи нэһилиэктэригэр икки механизированнай фермалары көрдөрбүппүт. Онно Гавриил Иосифович ыанньыксыттары, ньирэй көрөөччүлэри, механизатордары кытары иҥэн-тоҥон, боростуойдук буолан баран, үлэ тэрээһинин, үлэһиттэр үлэлиир усулуобуйаларын, бородууксуйаны оҥорон таһаарыыларын, үлэһиттэр олорор усулуобуйаларын, хамнастарын туһунан өйдөнүмтүөтүк кэпсэтэрэ биһигини сөхтөрбүтэ. Кинини арыаллыыр дьоҥҥо чопчу сорудахтары биэртэлээбитэ. Көмөлөһөөччүтүгэр  бэриллибит сорудахтар туолууларын хонтуруоллаан, тус бэйэтигэр биллэрэрин курдук сорудахтаабыта. Кини тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы программаларын тус бэйэтинэн чуолкайдык билэрин көрдөрбүтэ.

Пленумҥа Пахомов И.О. райком I сэкирэтээринэн талыллыбытын кэннэ бастакы сэкирэтээр кабинетыгар Гавриил Иосифович бэйэтэ уонна көмөлөһөөччүтэ Николай Федорович Федоров хааллылар. Миигин ыҥыттарда. Онтон кини кабинет түннүгэр кэлэн туран, уулусса нөҥүө үчүгэй көстүүлээх  саҥа райсовет исполкомун таас дьиэтэ тутуллан бүтэн эрэрин көрөн одууласта. Онтон биһиги диэки хайыспакка эрэ, ол дьиэни көрөн туран сөҥ куолаһынан эттэ: “Климент Егорович эмиэ кимтэн да урут коммунизм тутарга дуьулуспут!”. Дьэ ити тыллар мин “куйахабын күүртүлэр”, “сэмэлэнэрим буолуо” дии санаатым.

Хата, онтон Гавриил Иосифович мичээрдии-мичээрдии биһиги диэки хайыһан баран: “Сунтаар райкомун дьиэтэ эргэрбит, билиҥҥи ирдэбилгэ эппиэттээбэт, дьэ ол иһин  обком манна саҥа партия райкомун дьиэтин тутарга быһаарыы ылыаҕа”, — диэтэ. Онтон миэхэ туһаайан эттэ: “Эйиэхэ тутууну тэрийэргэ уоппут баар. Ону Абыйга Белай Гора бөһүөлэгэ тутуллуутунан билэбит. Уонна Сунтаарга даҕаны тутуу дьыалата сыҕарыйбыт. Онон, дьэ, манна райком дьиэтэ тутуллуутун тус бэйэҥ хонтуруолгар ыл. Тутуу хаамыытын туһунан Назар Харлампьевичка куруук иһитиннэрэ тураар. Ити эйиэхэ партийнай сорудах”, — диэн муос-таас этэн кэбистэ. Ол сорудаҕы чугастык ылыммытым. Икки аҥар сылынан үчүгэй көстүүлээх, киэҥ-куоҥ таас райком дьиэтин тутан бүтэрбиттэрэ.

Онон И.О. Пахомов биһикки иккиэн көмөлөөн Гавриил Иосифович эппиэттээх партийнай сорудаҕын толорон турардаахпыт.

Гавриил Иосифович төрөөбүт оройуонун ытыктанар уонна ситиһиилээх салайааччыта Кирилл Егорович Павлов ити туһунан маннык этэрэ: “Гавриил Иосифович биһикки эдэр эрдэхпититтэн үчүгэйдик билсэр, ытыктаһар, чуолкайдык эттэххэ, доҕордуу сыһыаннаах этибит. Оройуону салайар киһиэхэ оскуола, балыыһа тутуутун кыһалҕалара бааллара. Онно Гавриил Иосифовичка объект тутуутун үбүлээһиҥҥэ көрдөһө киирдэхпитинэ эппиэтэ судургу этэ: “Атын оройуоннар төһө объегы үбүлэтэллэр даҕаны, эн эмиэ соччону ылыаҥ. Итини Госплан үчүгэйдик билэр, кинилэри кытары быһаарыс”, — диир буолара.

Дьэ, кырдьык, Гавриил Иосифович бүтүн республикатын дьиҥнээх патриота этэ. Омуктааһыны таһаарбат үрдүк чыпчааллаах интернационалист этэ.  Ити кини кыһыл көмүс хаачыстыбалара республикабыт салайааччыларын бары таһымыгар үтүө холобур буолуохтаахтар. Сорох салайааччылар үбү тыырыыга хомолтолоох түбэлтэни таһааран сорох учаастактар, нэһилиэктэр, улуустар сайдыыттан хаалар түбэлтэлэрэ бааллар.

Биллэн турар, орто туруу бараан дойдуга олоҕун тухары сыыһа-халты туттубатах киһи суох. Ол эрээри Гавриил Иосифович республика салайааччытын быһыытынан тугу эмит сыыспыт буоллаҕына, ол үөһэттэн соҥнонон түспут коллективнай күһэйии, модьуйуу содула булуон эрэ сөп.  Гавриил Иосифович бэйэтин кэмин киһитэ буоларынан соҕотохтуу бэйэ эрэ санаатынан салайтаран үлэлиири, общество олоҕор дьайыыны олох ылыммат, туора сыҕайар, таһаарбат этэ. Ол бэйэтин кэмигэр үрдүктүк сыаналанар бастыҥ салайааччы хаачыстыбата этэ. Арай, Гавриил Иосифович билиҥҥи кэм салайааччыта буоллун, син биир кини бүгүҥҥү күн килбиэннээх дьоруойа буолан күлүмүрдүө этэ. Онно саарбах суох. Кини айылҕаттан оннук айыллан кэлбит киэҥ дууһалаах, барыга бары дьоҕурдаах кэрэ киһи этэ.

Быйыл саха чулуу киһитэ, үйэлэргэ дэҥҥэ көстөн ааһар талааннаах салайааччы Гавриил Иосифович Чиряев төрөөбүтэ 100 сыла. Онон кини сырдык аатын үйэтитиигэ эбии дьаһаллар наадалар. Кини дойдутун, норуотун туһугар оҥорбут үтүөтэ умнуллубатын. Төрөөбүтэ 100 сылын республика үрдүнэн үөрүүлээхтик бэлиэтэнэрин кэтэһэбит.

Климент Иванов,

госсулууспа бэтэрээнэ