«Сайаны» уонна «Тыллыыны» алҕаабыта

Тохсунньу 18 күнүгэр норуот поэта, саха тыллаах сүгүрүйэр киһитэ Иван Гоголев-Кындыл төрөөбүтэ 95 сылын туолла.

1994 сыл, саас, муус устар, Дьокуускай куорат. Мин “Тыллыы” диэн маҥнайгы кинигэбин сүрэхтии Дьокуускайга Сунтаартан кэлэ сылдьабын. СӨ Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Моисей Ефимов салайан, тэрээһин Пушкин бибилэтиэкэтин улахан саалатыгар саҕаланна. Киһи лыык курдук толору кэлбит. Таһырдьа сандал саас сандааран турарыттан дуу, мин харахпар бары үөрбүттэр-көппүттэр, мэктиэтигэр дьон үрдүнэн өрө көтөҕүллүү өҥнөөх кустуга дьиримнээн олорор курдук. Тыл этиитэ саҕаланна. Кириитиктэр Николай Тобуроков, Борис Попов, поэт Рафаэль Баҕатаайыскай, о.д.а. эппиттэрэ. Арай, Моисей Дмитриевич миэхэ төҥкөс гынан: “Уйбаан кэлбит” диэтэ.

Иван Гоголев-Кындылы 1988 с. Пицундаҕа суруйааччылар айар дьиэлэригэр сылдьаммын, ыраахтан толло көрөр этим. Онно өссө Василий Титов суруйааччы баара, кини: «Улуу киһини кытта биир кэмҥэ сынньанарыҥ улахан табыллыы», -– диэн баран, билис диирин симиттэммин чугаһаабат этим. Ону Баһылай биирдэ иккиэммитин биир кэмҥэ фойеҕа ыҥыртаан, билсиһиннэрбитэ. Иван Михайлович уһаабакка, улахан киһи сиэринэн олоро түһээт, “үлэбэр” диэн тиэтэйбитэ. Ханнык эрэ арамаанын суруйа сылдьар этэ. Оччолорго мин кинини кэрэхсэтэр кэпсээним да суох буоллаҕа. Улууска олорор киһи быһыытынан, ол кэнниттэн кинини кытта алтыһа илик этим.
Ол 1994 сыллаах сааскы сандаархай күн Иван Гоголев элбэх дьон иннигэр кынтаччы туттан, хайдах эрэ ыллыы турар курдук кэрэ, үрдүк куолаһынан мин кинигэм туһунан эппит тыллара сылтан сыл, кэмтэн кэм аастаҕын ахсын ордук күндүтүйэн, суолталара ордук дириҥээн иһэллэр.
Кини  эппитэ: “Бу кинигэ таһыгар баар икки тыл миигин улаханнык соһутта уонна умсугутта. Ол “Сайа” уонна “Тыллыы” диэн тыллар. Бу маннык кэрэ тылларбытын биһиги инники күөҥҥэ таһааран, бу курдук арылхайдык өссө тутта илик курдукпут. “Сайа” диэнтэн киһини долгутар ыраас, сырдык, чэбдик, чэгиэн эрэ кэлэр, туох эрэ дьикти кэрэ арамаат тарҕанар… Кинигэ таһа миигин ити курдук абылаата, онтон иһигэр туох суруллубута онтон итэҕэһэ суох умсугутта… Көр эрэ, бу эдэркээн кыыс суруйар ээ…” – дии-дии хас да хоһооммун холобурдаан аҕалла. Онтон мин өйбөр ордук “Киһи кэлэр соҕотох/ Киһи барар соҕотох/ Киһи сиргэ соҕотох/ Хатыламмат соҕотох…” диэн хоһооммун хайҕаабыта хатанан хаалбыт. Мин бу хоһоону ыал буолан баран “айар киһи соҕотох сылдьыахтаах эбит” диэн санааҕа кэлэммин суруйбутум. Кинигэҕэ киллэримээри гынан-гынан баран, улахан саарбах кэнниттэн “Тоҕо оччоҕо суруллубутай” диэммин киллэрбитим. “Бу кыыс соҕотох буолары уруйдаабыт. Кини хантан билэ охсоруй ээ? Оннооҕор биһиги, олохпутун айар үлэҕэ анаабыт ааттаах дьон бу түгэни хоһуйан көрө иликпит. Айар киһи соҕотох эрэ буоллаҕына айар эбээт! Бары мэһэйдииллэр – атастар-доҕоттор, ойохтор, оҕолор, көрсүүлэр! Поэт бэйэтэ бэйэтин кытта хааллаҕына дьоллоох буолар, кини айар ытык түгэнэ соҕотох буоллаҕына кэлэр!” – диэбитэ дьон көрдөөх күлсүүлэринэн, ытыстарын тыаһынан доҕуһуолламмыта. Мин буоллаҕына долгуйаммын харахпын өрө көтөҕөр кыаҕа суох олорон, поэт поэты өйдүүрэ диэн маннык буолар эбит дии санаабытым. Онтон ыла суруйааччылар түһүлгэлэригэр Иван Михайловичтыын элэс көрсөн ааһарбытыгар мэлдьи истиҥник кэпсэтэн, илиибитин бобута тутуһан, куустуһа түһэн эҕэрдэлэһэр этибит.
Мин 1987 с. литература хонуутугар бэйэм ааппынан киирбитим. Онтон ити 1994 с. бастакы кинигэбин таһаарарбар Сайа  диэн сахалыы ааттанарбын биллэрбитим. Сорохтор бастаан ылымматахтара, тоҕо псевдонимнана сатаатыҥ, бэйэҥ ааккынан хайа үйэ билинниҥ, араспаанньаҥ да киһи өйүгэр түһэр ураты, улахан поэттар: Семен Данилов, Иван Гоголев, Моисей Ефимов, Петр Тобуроков, о.д.а. бэйэлэрин ааттарынан сылдьаллар, бу аат кылгас баҕайы, туга эрэ тиийбэт курдук, дииллэрэ. Оттон Иван Гоголев алгыһын кэнниттэн ким да итинник эппэт буолбута, Сайа быһыытынан айхаллаан барбыттара. Норуот тапталлаах поэта Иван Гоголев ити 90-с сылларга Кындыл диэн сахалыы аатын ылыммыта.

Таптыыр сахам тылынан

«Төрөөбүппэр аал уот үөрэн
тигинэччи умайбыта,
Аастыйбыт астаах эбэм
ботугураан алҕаабыта
Аптаах сахам тылынан.
 
Ийэм куобах суорҕанынан
дьыбар киэһэ суулуу-суулуу
Кынаттаах ат туһунан
ыллыыр этэ оргууй-оргууй
Уран сахам тылынан.
 
Оҕуурдааммын туппатаҕым
уон сэттэбэр ол аты,
Биир чоҕул харахтааҕы
мин «Дьолум» диэн ааттабытым
Нарын сахам тылынан.
 
Көҥүл кыраай күөрэгэйэ
«Ыллыах» диэн ыҥырбыта,
Хомус курдук дьүрүһүйэн
Мин сүрэҕим хардарбыта
Баай-дуол сахам тылынан.
 
Бар дьонноруом, хаһан эрэ
үөрэр-көтөр күҥҥэ арыт
мин боростуой, мин сэмэй
Ааппын ахтан аһараарыҥ
Таптыыр сахам тылынан!»
(Иван Гоголев-Кындыл)

Наталья МИХАЛЕВА-САЙА