Сайдыыбытын торумнуур ыйаахтар

Ураты суолталаах икки ыйаах

Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Дархан Айсен Николаев Саха сиригэр олус улахан суолталаах икки сүрүн ыйаахха илии баттаата. Бастакытынан, Саха сиригэр тырааныспар уонна энэргиэтикэ инфраструктуратын, иккиһинэн, туризмы уонна олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарыы туһунан ыйаахтар.

Ыйаахтарбыт ааттара: «Саха Өрөспүүбүлүкэтин тырааныспарын уонна энэргэтиичэскэй инфраструктуратын түргэтитэн сайын­нарыы» уонна «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр туризмы уонна олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарыы». Бу икки ыйаахха туох туһунан этиллибитин ырытан көрүөхпүт, онно сыһыан­наах дьон санаатын билиэх­пит.

ТЫРААНЫСПАР УОННА ЭНЭРГИЭТИКЭ ИНФРАСТРУКТУРАТА

Бары билэ-көрө сылдьабыт, Сахабыт сирэ балысханнык сайдан эрэрин. Суол-иис, энэргиэтикэ нэһилиэнньэ олоҕун уйгутун тупсарарын таһынан, саҥа баһыланар сирдэргэ бырамыысыланнас сайдыытын тирэҕинэн буолаллар. Тутуу олус тэтимнээхтик барар буолан, Ил Дархан бу ыйаах­ха эмиэ урутаан сайыннарыы курдук, түргэтэтэн са­­йыннарыы туһунан эппитэ мээнэҕэ буолбатах. Бу «СӨ тырааныспарын уонна энэргэтиичэскэй инфраструктуратын түргэтитэн сайыннарыы» ыйааҕар өрөспүүбүлүкэ инники сайдыыта тырааныспар уонна энэргэтиичэскэй инфраструктураттан быһаччы тутулуктаах. Туһааннаах салааларга биэс сыл иһигэр 600 млрд солк. ин­­вестицияланыаҕа диэн буол­ла. Онон 2030 сылга диэри улахан сорук турда.

Ол иһигэр салгын аалынан дьону таһыыны 30% улаатыннарыы, уопсастыбаннай тырааныспар пааркатын 75% саҥардыы, Өлүөнэ тардыытыгар уу тырааныспарынан дьону таһыыга суудуналары элбэтии уо.д.а. соруктар киирдилэр. Итини сэргэ 2030 сылга диэри 250 км магистральнай уонна 750 км бөһүөлэктэр истэринээҕи гаас ситимин тутуу былааннаммыт. Оччотугар Өлүөхүмэ, Ленскэй, Алдан, Нерюнгри, Амма, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Хаҥалас оройуоннарын гаастаа­һын үлэтэ ситэриллиэ, тыһыынчанан киһи олоҕо чэпчиэ, сылаас дьиэҕэ олоруо.

Манна бэлиэтээн эттэххэ, ыйаахха Өлүөнэ күргэтин тутуу эмиэ хабылынна. Биир өттүнэн, бу күргэ тутуллара быһаарыллан, түргэтэтии ыйааҕа тахсыбыт эмиэ буолуон сөп. Бүлүү уонна Халыма суолларын-иистэрин бырайыактара, хайаны байытар хампаанньалар бородууксуйаларын таска таһаарыы, айылҕа убаҕас гааһын уонна «Дьилиҥдэ – Мохэ» саҥа логистичес­кай комплекс маһын таһаа­рыы, «Аллараа Бэстээх – Магадаан» тимир суол тутуу, Тиксиигэ пуорт кыраныыссатын кэҥэтии уонна Найбаҕа терминалы тутуу, «Восточнай меридиан» бырайыак бастакы түһүмэҕин «Дьааҥы» суолун-ииһин кытта ситэрии киирбиттэр. Бу барыта бырамыысыланнаһы сайыннарыыны кытары ыкса ситимнээх.
Энэргиэтикэ хайысхатыгар Уус Куйга бөһүөлэгэр атомнай ыстаансыйаны, 2028 сылга Ленскэйгэ 550 МВ ТЭС тутуута, Нерюнгрига 330 МВ Чульманнааҕы ТЭС тутуутун саҕаланыыта, Дьокуускайдааҕы ГРЭС-2 тутуута, гибриднэй уоттаах-күөстээх 66 дизель электро-ыстаансыйаны саҥардыы эмиэ баар. Саха сиригэр тырааныспары гааһынан оттукка көһөрүү уонна гааһынан ититиллэр инфраструктураны киллэриини икки төгүл түргэтэтии, айылҕа убаҕас гааһын сылга 100 тыһыынча туоннаҕа диэри элбэтии, ньиэп баазатын хаһаайыстыбатын саҥардыы курдук сүрүн суолталаах соруктар турдулар.

ОЛОХТООХ ОҤОРОН ТАҺААРЫЫ УОННА ТУРИЗМ

Ил Дархан «СӨ туризмы уонна олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарыы» диэн стратегическай ыйааҕар 2030 сылга диэри олохтоох оҥорон таһаарыыны 1,5 төгүл улаатыннарыы соругу туруорда.
Онуоха Бырабыыта­лыстыбаҕа ис ырыынагы олохтоох табаарынан уонна өҥөнөн толорууга оҥорон таһаарыыны сайыннарыыны 15 сиргэ тэрийэргэ сорудахтаата. Маны таһынан эт-үүт бородууксуйатын оҥорон таһаарыыны улаа­тыннарар сорук турда. Ыйаахха тас ырыынакка таба, убаһа этин, мүөтү, Саха сиригэр үүнэр үүнээйи­лэртэн (дикоросы) бородууксуйалары оҥорон таһаа­рыы эмиэ киирдэ. Бу, биллэн турар, тыа сирин дьонугар-сэргэтигэр туһалааҕа саарбаҕа суох. Биһиги үгүс улуустарбыт сүрүннээн тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаналлар, онон бу, дьиҥэ, сайдарга олус туһалаах ыйаах.

Аны туран, кырыылыыр уонна ювелирнай салаалары чөлүгэр түһэрэн, оҥорон таһаарыы кээмэ­йин 7 төгүл улаатыннарыахха диэн буол­ла. Бу салаа, улахан тэрилтэлэргэ туһалаах буолара дуу, билигин урукку курдук өлгөмнүк кырыылыыр фабрикалары аһар кыаллара биллибэт. Бэйэлэрин дьыалаларын аһан биирдиилээн уһанар дьоҥҥо көдьүүстээх буол­лаҕына, бэрт этэ. Ааспыт сылга үрүҥ көмүһүнэн уһанар уустар нолуок уонна эргинии өттүгэр кыһалҕа үөскээбитин этэн тураллар.

Тыа сиригэр уонна Арктика оройуоннарыгар снегоболотоходтары уонна амфибия вездеход тиэхиньикэлэри сылга 300 ахсааҥ­ҥа диэри элбэтэргэ уонна гааһынан, маһынан, чоҕунан оттуллар хочуоллары сылга 500 ахсааҥҥа диэри элбэтэргэ диэн этиллибит. Суола-ииһэ суох, кый ыраах сытар нэһилиэктэр абыраныа этилэр. Маны тэҥэ 15 улууска бытовой өҥөнү оҥорор («Мои услуги») кииннэри тэрийии соруга турбут. Онон чэпчэки бырамыысыланнас оҥорон таһаа­рар табаардарын 2023 сыл көрдөрүүтүттэн икки төгүл элбэтиэхтээхтэр.
Оттон уонна, биллэн турар, итиччэ оҥорон баран туристарбытыгар батарыахпытын наада курдук буолар. Итиннэ 2030 сылга диэри туристар кэлии­лэрин үс төгүл элбэтэр буол­лубут.

Владимир Сивцев, СӨ тыраа­ныспарын уонна суол хаһаа­йыстыбатын миниистирэ:
– Суоллары тупсарыыга баараҕай сыаллар турдулар. Ил Дархан Саха сирин тырааныспарын сайыннарыыга туһаайыллыбыт стратегическай ыйааҕа тырааныспар инфраструктуратын сайдыытын түргэтэтэр суолталаах. Дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Федеральнай Мунньахха туһаа­йан этиитигэр эппит сыалларын кытта дьүөрэлэһэр быһаччы соруктар туруоруллубуттар. Дойду Аҕа баһылыгын этиитигэр Арассыыйа сыл иһигэр ханнык хайысханан сайдыахтааҕын ыйбыта.

Дмитрий Громов, «Өлүөнэ очуос­тара» айылҕа Нацио­наль­най пааркатын дириэктэрин солбуйааччы:
– Ил Дархан Айсен Николаев СӨ олохтоох оҥорон таһаарыыны уонна туризмы сайыннарыы туһунан стратегическай ыйааҕар олохтоох табаардар уонна өҥөлөр ырыынактарын сайыннарыы туһунан кэккэ соругу туруорда. Бу икки ыйааҕы тэҥҥэ тутан таһаарбыта олус суолталаах. Олохтоох оҥорон та­­һаарыы – туризмҥа сыһыаран эттэххэ, дьону, ыалдьыты көрсөр төрүт үгэспит олуга буолар. Ол иһин олохтоох оҥорон та­­һаарыыны кытары туризмы са­­йыннарыы кэскилин бииргэ тутан таһаар­бытын кэрэхсиибин уонна өйүүбүн. Бэйэбит төрүт аспытынан, оҥоһукпутунан ыалдьыты көрсөр буол­лахпытына, эбии до­­хуоту киллэринэн өссө сайдыахпытын сөп дии саныыбын.

Алексей Кириллин, Ньурба улууһун Күндээдэ нэһилиэгин пиэрмэрэ:
– Кэнники сылларга тыа хаһаайыс­тыбатыгар грант, субсидия быһыытынан улахан өйөбүл оҥоһуллар, болҕомто ууруллар буол­ла. Бааһынай хаһаайыстыбаларыгар, пиэрмэрдэргэ улахан өйөбүл оҥоһулларын бэлиэтиэх­пин баҕарабын. Олохтоох оҥорон таһаарыыны кытары туризмы бииргэ тутан ылыллыбыт ыйаах сайдыыга төһүү буолуо. Саамай сүрүнэ, эдэр дьоҥҥо уонна оскуоланы саҥа бүтэрэн бэйэлэрэ хаһаа­йыстыба тэриниэхтэрин баҕалаахтарга бу олус туһалаах буолуо дии саныыбын. Ол быһыытынан агротуризмы өрө туппуттара кэрэхсэбиллээх. Мин тыа хаһаайыстыбатын гранын ыламмын, чопчу бииси­нэс-былааммынан үлэлии олоробун.