Саллаат таайым суруктара

Таайым, Сталинград уот холоругар кыргыспыт, Албан аат III истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыт Федоров Прокопий Прокопьевич 70 сыллар анараа өттүлэригэр суруйбут суруктара остуолга сытаахтыыллар. Ааспыт күн-дьыл өксүөнүттэн саһарымтыйан көстөр буолбут, кырыылара сарымталанан эрэр, буорах сытынан аҥылыйар суруктар санаталлар сэриини…

Таайым Прокопий 1922 сыллаахха Дүпсүн улууһугар Тэбиик нэһилиэгэр элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата, Прокопий Алексеевич, ийэтэ Анна Степановна Федоровтар Дүпсүн сириттэн чугас сытар улахан күөллээх, үрдүк сыырдардаах Күөх Эбэ халдьаайытыгар сүөһү-сылгы ииттэн, балыктаан-бултаан, бааһына сирин оҥостон бурдук үүннэрэн олорбуттара. Олорбут өтөхтөрө чиҥ-чаҥ, бөҕө-таҕа туруктаах буолан, уһуннук эмэҕирбэккэ, сууллубакка тураахтыыр.

Прокопий 1940 сыллаахха Дүпсүн оскуолатын 7‑с кылааһын бүтэрбитэ, ийэтэ икки хараҕынан көрбөт буолбута, аҕата ыарытыйар буолан, салгыы үөрэнэ барбакка, саҥа тэриллибит “Ленин” холкуоска биригэдьииринэн үлэлээбитэ. 1942 сыллаахха бэбиэскэ тутан сэриигэ барарыгар хараҕа суох ийэтэ Анна кууһан ылбыта уонна: “Тоойуом, этэҥҥэ сылдьан, кыайан-хотон эргиллэн кэлээр”, — диэн алгыы хаалаахтаабыта. Аҕата, эдьиийдэрэ, икки быраата, балта далбаатаһа хаалаахтаабыттара…

Таайым сэрии толоонуттан суруйбут суруктарын эһиги болҕомтоҕутугар тириэрдэрбин көҥүллээҥ.

Бастакы сурук

Хаһан суруллубута биллибэт, сурук эргэрэн сорох тыллара көстүбэт, онон тугу аахпыппынан кылгатан суруйабын.

“Аҕам Прокопий, ийэм Аана, бырааттарым Алексей, Ньукулай, аҕастарым Ааныс, Христина, балтым Ирина уонна күтүөттэрим дорооболоруҥ! Аан маҥнай мин ааппыттан бэрт аҕыйах тыллаах сурукта ылыҥ! Мин сылдьабын үчүгэй, доруобуйам чааһа олус үчүгэй. Мин эһигиттэн сурук ылбатаҕым 16 хонно. Сүрдээхтик күүтэбин сураххытын истээри. Бука суруйаргыт буолуо да, кыайан кэлбэт быһыылаах.

Мин ахсынньы 14 күнүгэр командировкаҕа кыраныысса нөҥүө Монгуолуйаҕа баран 15 хонон кэллим… (суруга көстүбэт). Билигин биһиги чааспыт үлэтэ күүһүрдэ. Мин чааспын астынабын… Күҥҥэ 0,060 грамм килиэп, үс тэриэлкэ миин, кыра хааһы кэлэр. Күнүс 0,20 грамм саахар бэриллэр. Эһигиттэн суругу наһаа күүтэбин, мин эһиэхэ уончалыы хонукка хайаан да биирдиитэ суруйабын.

Аҕаа! Эн миигин куруук саныы сылдьыма, бэйэҕэр куһаҕан, ыар баттык буолуо. Мин үлэҕэ сылдьабын, сотору фроҥҥа ыыталлара буолуо… Оҕолор төһө бэркэ үөрэнэллэрий? Мин Сэмэнчиктээхтэн биирдэ сурук туппутум. Кинилэр хайдах олороллор?..”

Иккис сурук

“Күндү дьонум, дорооболоруҥ! Суруйар нуомас суох. Сылдьыы чааһа үчүгэй. Мин билигин Дамааннааҕы уотар дьиэҕэ сытабын. Доруобуйа чааһа үчүгэй. Ыйааһыным, син, дойдубар сылдьан ыйанарым саҕа — 166,600 грамм. Мин бу сиргэ уһуннук сыппатым буолуо. Онон эһиги урукку аадырыспар суруйуҥ. Полевая почта 28264 А/Д. Мин Бурнашев Алексейы 18.11. 44 с. Дамаан баанньыгар көрсүбүтүм, кини сайыҥҥы өттүгэр кыраныыссаҕа ханааба хаспыт. Онтон күһүн балаҕан ыйыгар Дамааннааҕы уотар дьиэҕэ киирбит уонна 16.01.44 с. доруобуйата көнөн маассабай ротаҕа тахсыбыт.

Кини мин көрсүүбэр үчүгэйэ суох этэ, дьонун миигиттэн ыйыталаһар. Сурук туппатаҕа биир сыл буолан эрэр диир. Мин үчүгэй өттүн кэпсээбитим. Самсонов Николай эмиэ уойа сытар, алтынньы ыйга киирбит. Доруобуйата соччо куһаҕана суох. Биир дьиэҕэ сытабыт. Алексеев Ефреми 15.01.44 с. айаннаан иһэн аара биир станцияҕа көрсүбүтүм, онно Бочкарев Охонооһой эмиэ баара. Кинилэр доруобуйалара соччо куһаҕана суох этилэр.

Аһылык чааһа 0,300 г. үрүҥ килиэп, 0,500 г. хара килиэп, 0,050 г. саахар, 0,020 г. арыы, үстэ хааһы, биирдэ кыра балыктаах миин, үүт, доруоһалаах кисиэл иһэбит. Онон сытыахха үчүгэй баҕайы.

Дьэ, эһиги хайдах кыстаан эрэҕит? Доруобуйаҕыт чааһа хайдаҕый? Алексей, үлэҕэр үлэлиигин дуо? Бары аймахтарым хайдах олороллоруй? Туох уларыйыы тахсан эрэр? Тэбиик ыаллара уопсайынан хайдах кыстаан эрэллэрий? Дохуот чааһа үчүгэй эбит дии. “Кыым” хаһыаттан көрдүм: холобур, Найахы нэһилиэгэр “Буксуур” холкуос чилиэнэ Гоголев Василий 70‑ча киилэ арыыны, 2000 киилэ сиэмэни ылар эбит дии. Онон биһиги да холкуос син кыра дохуоттаах буолуо дии саныыбын. Балаһыанньа чааһын истэргит буолуо, күн аайы кыайан иннибит диэки дьулуһабыт, эргэ кыраныыссаҕа чугаһаабыт үһүбүт.

Быраһаайдарыҥ, суруйуҥ!

Федоров П. П. 24.01.1944 сыл.

Үһүс сурук

“Күндү, убаастабыллаах дьоннорум дорооболоруҥ!

Аан дойдум, алаһа балаҕаным, ахтылҕаннаах аймах дьоннорум олунньу 19 күнүнэн дорооболоруҥ!

Мин сылдьабын бэрт үчүгэйдик, доруобуйа да чааһа үчүгэй буолла. Үтүөрэн эрээччилэр хамаандаларыгар киирбитим ыйтан ордон эрэр, сотору соҕус тахсарым буолуо. Хайа, эһиги хайдах олороҕут, доруобуйаҕыт хайдаҕый? Оҕолор хайдах сылдьаллар, үөрэнэллэр дуо? Алексей, кытаат, кыһан, үлэлээ, дьоҥҥун иит. Аҕам уонна ийэм хайдах сылдьаҕыт, доруобуйаҕыт хайдаҕый? Туох сүөһүнү кыстатан эрэҕит, уопсайынан даҕаны биһиги диэки ыаллар хайдах кыстаан эрэллэрий?

Мин кэлбитим кэннэ туох уларыйыылар таҕыстылар? Балаһыанньа чааһын истэргит курдук, кыайан иһэбит. Эһиги миигин күүтүмэҥ. Маҥнай аан дойду икки атаҕын эһээри соруммут немец үлтүрүйдүн! Кини хаһан үлтүрүйэр да, мин дойдубар тиийиэҕим. Дьэ, быраһаайдарыҥ! Суругу ыытымаҥ, син биир аадырыһы булуо суоҕа.

Пока, привети кытта хааллым Прокопий. 19.02.44 с.

Таайым хас биирдии суругар көстөр төрөөбүт дойду ахтылҕана олус күүстээҕэ. Төрөөбүт алааһыгар бу дьыл быйаҥ хайдаҕын, дьон-сэргэ хайдах кыстаабытын, ким туох сүөһүнү ииппитин дууһатынан ылынара суруктан көстөр, саллаат олох иннигэр эппиэтинэһэ, кыайыылаах эргиллэн кэлиигэ баҕа санаата күүстээҕэ. Уопсайынан да, атаакаҕа киирээри туран, окуопаҕа сытан бааһыран баран, буомба, буулдьа анныгар суруллубут суруктар олус судургулар уонна истиҥнэр. Хас мүнүүтэ, хас чаас аайы өлөр өлүү кутталынан сылдьар саллаат төрөппүттэригэр, чугас дьонугар дьиҥнээх ис дууһатын ууран туран суруйар. Билигин биһиги ыччаттарбыт саллаат суругун долгуйа ааҕаллар.

Буорах сыттаах, саһарбыт суруктар ыччат дьону бойобуой үгэскэ, төрөөбүт дойдуга, норуокка бэриниилээх буола иитиигэ уһулуччу суолталаахтар.

Анна Андреева, сэрии сылларын оҕото, педагогическай үлэ бэтэрээнэ. 2006 с.