Саҥа национальнай бырайыактар хайдах үлэлээн эрэллэр

Быйыл саҥа 20 национальнай бырайыагы олоххо киллэрии саҕаламмытыттан, 12-тигэр Саха сирэ кыттар. 2025-2030 сылларга 31 эбийиэк тутуллуоҕа, ол иһигэр 13 эбийиэк — 2025 сылга. Ил Дархан Айсен Николаев тустаах биэдэмистибэлэргэ бырайыак-симиэтэ докумуонун оҥоруу, хантараактары түһэрсии үлэтин түргэтэтэргэ, соруктары көдьүүстээхтик толорорго биэдэмистибэлэр икки ардыларыгар бииргэ үлэлээһини күүһүрдэргэ сорудахтаата.

Ааспыт алта сылга

Кулун тутар 20 күнүгэр Ил Дархан ааспыт сылга национальнай бырайыактар олоххо киириилэрин түмүгүн уонна 2025 сыл былаанын көрдө. Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит национальнай бырайыактарынан алта сыл устата өрөспүүбүлүкэҕэ 204 эбийиэк тутуллубут. Ол курдук, 78 доруобуйа харыстабылыгар, 44 оскуола, итиэннэ 750 тыһ. кв. миэтэрэ иэннээх дьиэлэр, 13 уунан хааччыйар эбийиэк. Маны сэргэ 1417 км суол чөлүгэр түһэриллибит, 55 муоста оҥоһуллубут. Хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматын чэрчитинэн 46890 киһи олорор усулуобуйатын тупсарбыт. Уопсайа бырайыактары үбүлээһин 235 млрд. солк. тэҥнэспит, онтон 60 млрд. солк. кэриҥэ — өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн.

Суоллары тутуу, өрөмүөннээһин салҕанар

Быйыл Саха сиригэр “Олоххо наадалаах инфраструктура” саҥа национальнай бырайыак чэрчитинэн, кырата 120 км уһуннаах суолу уонна биэс муостаны өрөмүөннүөхтэрэ. Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Дмитрий Садовников иһитиннэрбитинэн, 107,59 км уһуннаах эрэгийиэн суолун өрөмүөннүүргэ 21 дуогабар түһэрсиллибит, олорго биэс муоста тутуутун 580 погоннай миэтэрэтэ киирэ сылдьар. Дьокуускай куоракка 11 км суол өрөмүөннэниэ, онно 9 хантараак оҥоһуллубут.

«Былаан быһыытынан 2028 сылга диэри Аммаҕа аспаалы тиэрдиэхпит»

Маны таһынан, өрөспүүбүлүкэ салалтата 20 тыһыынчаттан тахса нэһилиэнньэлээх Алдан, Мииринэй, Нерюнгри уонна Ленскэй курдук кыра куораттарга уулусса-суол ситимин өрөмүөннүүр былааннаах.

Саҥа национальнай бырайыагы олоххо киллэриигэ биир улахан суолталаах эбийиэгинэн «Амма» эрэгийиэннээҕи трасса буолар. Ил Дархан Айсен Николаев Туһаайан этиитигэр бэлиэтээн эппитинэн, 2025 сылга өрөспүүбүлүкэтээҕи трасса кырата 15 км аспаалланыахтаах, оттон 2028 сылга толору аспаалланан бүтэрэ былааннанар.

— Бу биир саамай суолталаах эрэгийиэннээҕи трасса, ол эрээри килиимэппит уратытынан сааскы-сайыҥҥы кэмҥэ туһатыттан тахсар. Ол гынан баран үлэ тохтообот. Быйыл да, кэлэр сылларга да салҕанан барыаҕа. Былаан быһыытынан 2028 сылга диэри Аммаҕа аспаалы тиэрдиэхпит. Сорук туолан, бу улахан суолталаах трасса төгүрүк сыл устата айанныырга табыгастаах буолуо диэн эрэнэбин, — диэбитэ эрэгийиэн баһылыга Айсен Николаев.

Билигин 7 эбийиэккэ хапытаалынай өрөмүөн уонна эрэгийиэннээҕи суоллар өрөмүөннэрэ бара турар.

Мииринэй оройуонугар «Анаабыр» эрэгийиэннээҕи трасса 0‑тан 11,6 км диэри учаастагын түһүмэҕинэн нуормаҕа таһаарыы былааннанар. Быйыл суол үлэһиттэрэ 3,9 км тахса учаастакка хапытаалынай өрөмүөнү ыытыахтара.

Ону кытта Мэҥэ Хаҥалас улууһугар “Мүрү” трассатын 0‑тан 3 км уонна 7,2‑тэн 7,9 км диэри учаастактарыгар хапытаалынай өрөмүөн ыытыллар.

Хаҥалас улууһугар суол үлэһиттэрэ тумнар суоллары кута сылдьаллар уонна “Умнас” трассатын 42‑тэн 51,5 км диэри учаастагар гофрированнай тимир уу турбаларын тардыыны саҕалаатылар. Эбийиэк быйыл түмүктэниэҕэ.

Өлүөхүмэ улууһугар “Умнас” трассатын 630,7‑тэн 641 км диэри учаастагар буоруу кутуу улахан аҥара толорулунна. Хаххалыыр аҕыраадалары, турбалары атыыластылар. Бэлэмнэнии үлэтэ бара турар.

“Нам” трассатын 133‑тэн 153 км диэри учаастагар суолу үрдэтии салҕанар. Өрөмүөн үлэтэ быйыл түмүктэнэрэ былааннанар.

“Дьааҥы” суолугар Уулаах уонна Кураанах өрүстэри туоруур күргэлэри тутуу 2026 сылга түмүктэниэҕэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ исписэлиистэр 11 турбаны туруордулар, бэдэрээтчит 12‑с скважина сирин үүттүү сылдьар.

Атын 17 эбийиэккэ СӨ Суолларга управлениета үлэни саҕалыырга бэлэмнэнэллэр, инженернэй-геодезическэй үлэлэр ыытыллаллар, инертнэй матырыйааллары бэлэмнииллэр уонна тиэйэллэр.

Нэһилиэнньэлээх пууннары тупсарыы

2025 сылга саҥа национальнай бырайыак быһыытынан, Саха сирин куораттарыгар уонна сэлиэнньэлэригэр 25 сири-уоту тупсарыы былааннанар. Олортон биэһэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка киирэр эрэгийиэннэр икки ардыларыгар Бүтүн Арассыыйатааҕы тупсаҕай оҥоруу бастыҥ бырайыактарын куонкуруһун үһүс түһүмэҕин кыайыылаахтара. Бу Томмоттооҕу кытыл үрдэ, Өлүөхүмэтээҕи “Үйэлэр кирбиилэригэр” искибиэр, Аллараа Бэстээххэ Киин паарка (1 уочарата), Хаандыгаҕа кытыл үрдэ уонна Амма сэлиэнньэтигэр баар мини-паарка.

Киһитэ суох көтөр тэрили оҥорор киини тутуу

Ил Дархан Туһаайан этиитигэр Саха сирэ технологиялары киллэриигэ үрдүк көрдөрүүлээх, кыахтаах эрэгийиэн быһыытынан “Киһитэ суох авиационнай систиэмэлэр” нацбырайыакка кыттарын туһунан эппитэ.

“Билим-производственнай киһитэ суох авиационнай систиэмэлэр кииннэрин тэрийиигэ 554 мөл. солк. суумалаах РФ Бырамыысыланнаһын уонна эргиэнин министиэристибэтэ ыыппыт куонкурсугар кыайыыны ситистибит. “Полярнай” киин Дьокуускайга каадырдары үөрэтэр, чинчийиилэри ыытар былаһаакканан буолуоҕа, араас көрүҥнээх дроннары оҥоруу улаатыаҕа”, — диэбитэ.

Ааспыт күннэргэ РФ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин илии баттаабыт уурааҕынан, Саха сиригэр 554,834 мөл. солк. көрүлүннэ.

Ыраас уунан хааччыйыы

Соторутааҕыта Хаҥалас улууһун Мохсоҕоллооҕор, итиэннэ Горнай, Ньурба, Үөһээ Дьааҥы улуустарын кииннэригэр ыраас уунан хааччыйар саҥа эбийиэктэр үлэҕэ киирдилэр. Ити нэһилиэнньэлээх пууннарга 27 тыһ. тахса киһи олорор, кинилэри иһэр уунан хааччыйар кыах үөскээтэ. Аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир эбийиэктэр «Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ» национальнай бырайыак чэрчитинэн «Ыраас уу» федеральнай бырайыагынан тутулуннулар. Маны үбүлээһиҥҥэ балтараа млрд. солк. көрүллүбүтүттэн, 94%-на — федеральнай бүддьүөттэн.

Быйыл «Ыраас уу» бырайыак чэрчитинэн, икки уунан хааччыйар эбийиэк — Амма улууһун Алтаныгар уонна Өлүөхүмэҕэ үлэҕэ киллэриллиэхтэрэ.

«Соторутааҕыта түөрт улууска ууну ыраастыыр эбийиэктэр үлэҕэ киирбиттэрэ. Онон 25 тыһ. кэриҥэ киһи ыраас иһэр уунан хааччылыннылар. Биһиги, биллэн турар, салгыы бу хайысхаҕа үлэлиэхпит — дьон киин уунан хааччыллыылара элбиирин, улаатарын туһугар», — диэн Айсен Николаев «Якутия, вперед!» быһа биэриигэ кэпсээтэ.

Интеллектуальнай тырааныспар систиэмэтэ (ИТС) киириэҕэ

Соторутааҕыта Суолга куттал суох буолуутун хааччыйар бырабыыталыстыба хамыыһыйатын мунньаҕар нацбырайыак чэрчитинэн Дьокуускай сиригэр-уотугар ИТС киллэрии түмүктэрин уонна 2025–2030 сс. былааны көрдүлэр.

ИТС бырайыага диэн бу буола турар кэмҥэ массыына “потогын” хомуйар, ырытар модульнай систиэмэ уонна тырааныспар-суол комплексын салайар алын систиэмэлэр холбоһуктара буолар. ИТС уулуссалар быһа охсуһууларынан массыыналар бэрээдэктээхтик ааһалларын хааччыйыа, светофор үлэтин эрдэттэн былааннаммыт сценарийынан барарын, наада буоллаҕына светофор үлэлиир эрэсиимин ыраахтан (буола турар кэмҥэ) уларытар кыахтаныаҕа, уулусса-суол ситимигэр балаһыанньа хайдаҕын туһунан чопчу информацияны ылыаҕа.

Уопсайа 2021–2024 сс. диэри 71 светофор, 76 тырааныспар детектора уонна 67 видеонан кэтээн көрөр камера холбоммут. Суолга айаны салайар комплекснай исхиэмэ бигэргэтиллибит, Суолга айаны салайар киин (САСК) үлэлээбит, онно 71 светофор холбоммут, бу куорат светофорун уопсай ахсааныттан 38% тэҥнэһэр.

2025 сылга САСК-ка холбоммут светофор ахсаана элбиэҕэ, 18 тырааныспар детектора туруоруллуоҕа.

ХААРТЫСКА: СӨ ТЫРААНЫСПАРГА МИНИСТИЭРИСТИБЭТИН ПРЕСС-СУЛУУСПАТА