Саҥа Саха сирин тутуу саҕаламмыт кэмиттэн ыла 35 сыл ааста

1985-90 сс. ССРС-ка ССКП политбюрота «уларыта тутуу» диэни дойдуга биллэрбитэ. Ол бырагыраама кыайан олоххо киирбэтэҕэ, салгыҥҥа ыйаммыта. Политбюро бэйэтин буруйунан модун судаарыстыба ССРС тутула күөрэ-лаҥкы барбыта. Дойдубут бэлиитикэтэ, экэниэмикэтэ кытаанах кириисиһин хабалатыгар ылларбыта.

Ити кэмҥэ киинтэн ыраах сытар Саха сирэ ордук эмсэҕэлээбитэ. Ас-таҥас быстарыга буолбута, харчы тиийбэт, хамнас кэлбэт буолбута. Дьэ ити өтөрүнэн буолбатах ыарахан кэмҥэ Саха сиригэр уопсастыбаннай хамсааһыны иилээбит-саҕалаабыт, нэһилиэнньэни быстыыттан-ойдууттан араҥҥаччылаабыт, экэниэмикэни табыгастаах суолга киллэрбит, демократическай, сокуонунан салаллар, көҥүл санааны үөскэтэр Судаарыстыбаннаһы олохтообут саха норуотун чулуу киһитэ Михаил Ефимович Николаев буолар.

Кини 1989 сылтан төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтин дьылҕатын илиитигэр ылбыта. Норуот олоҕун тупсарыы, саха норуота уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар өйдөрө-санаалара уһуктубут, аан дойду сайдыылаах судаарыстыбаларыгар сөҥөн хаалбыт цивилизацияҕа тардыһыылара күүһүрбүт кэмэ саҕаламмыта.

М.Е. Николаев 1990 сыл саҕаланыытыгар РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин сийиэһигэр үрдүк трибунаттан: «Аҕа дойдубутун кытаанах бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй кириисистэн таһаарар суос соҕотох суол баар – ол дойдуну кииннээн салайыы (унитаризм) суолуттан таһаарыы, өрөспүүбүлүкэлэр, эрэгийиэннэр бэйэлэрин бэйэлэрэ дьаһаныыларын олохтооһун, кинилэр статустарын үрдэтии, боломуочуйаларын кэҥэтии. Оччоҕуна кинилэр бэйэлэрэ экэниэмикэлэрин сайыннаралларыгар интэриэстэрэ, кыһамньылара улаатыа», — диэн дорҕоонноохтук дойдуга аан бастакынан эппитэ.

М.Е. Николаев  ити санааларын  1990 сыл балаҕаны ыйын 27 күнүгэр ылыллыбыт өрөспүүбүлүкэ суверенитетын туһунан Декларацияҕа ыйыллан, олоххо киллэриигэ далааһыннаах үлэни ыыппыта.

Ол ыарахан сылларга үөһэттэн ыйыы кэлэрин кэтэһэн олорбут салайааччылардаах эрэгийиэннэр экэниэмикэлэригэр улаханнык оҕустарбыттара. Холобур, ыаллыы олорор Магадан уобалаһын нэһилиэнньэтин 45%, оттон Чукотка уокуругун олохтоохторун 55% ити ыарахан дьылларга күһэйтэрэн, дойдуларын быараҕан атын киин уобаластарга көспүттэрэ.

Мин үлэм хайысхатынан Михаил Ефимовиһы кытары биир сүбэнэн Судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларация олоххо киириитигэр бастакы уочараттаах сокуоннары, нормативнай аакталары бэлэмнээһиҥҥэ кыттыыны ылар этим. Онон тыыннаах туоһу быһыытына, бастакынан ылыллыбыт сокуоннар, дьаһаллар тустарынан кылгастык ахтыам. Экэниэммикэ сайдыытын быһаарыы сүрүн күлүүһэ буолбут «Саха АССР-га бас билии туһунан» сокуон 1991 сыл кулун тутар 2 күнүгэр ылыллыбыта. Экэнэмиичэскэй өттүнэн тутулуга суох буолууну хааччыйбыта. Судаарыстыба баайын-дуолун салайыы өрдөөҕүттэн тутуһуллан кэлбит бэрээдэгин төрдүттэн уларытыы – бу Михаил Ефимович Саҥа Саха сирин тутууга ылыммыт бастакы хардыыта этэ. Ити сокуон өрөспүүбүлүкэбит территориятыгар баар тэрилтэлэри уонна предприятиелары, саамай бөдөҥүттэн кыратыгар тиийэ, кинилэр туох баар пуондаларын Саха Өрөспүүбүлүкэтин бас билиитин быһыытынан биллэрбитэ. Итинник быһаарыныы Арассыыйа эрэгийиэннэригэр бастакы этэ.

Судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларация олоххо киирэригэр, өрөспүүбүлүкэ салалтата Арассыыйа Киин былааһын кытары сыһыанын таһыма үрдээбитэ. Хардарыта сыһыан биллэрдик тупсубута. Б.Н. Ельцин Бэрэсидиьэн буолаат, сотору кэминэн, «Саха ССР айылҕа ресурсаларын бастайааннай туһаныытын боломуочуйатын туһунан» ыйааҕа тахсыбыта.

Онно ыйыллыбытынан, Саха сирэ бэйэтин устуоруйатыгар аан бастаан хостоммут алмаастан уонна көмүстэн 10 % бэйэтэ турар сыанатынан чэпчэкитик атыылаһан бэйэтигэр хаалларан баран, Арассыыйа хааһынатыгар ыытар буолбута. Тиэхиньиичэскэй алмааһы 100% туһанар кыахтаммыппыт. Алмааһы уонна атын хостонор матырыйаалы атыылааһынтан киирэр үп 20%  Саха сирэ ылар буолбута.

Онтон алмааһы хостуур тэрилтэни акционернай тэрилтэҕэ кубулутуу эмиэ унньуктаах үлэ этэ. М.Е. Николаев ити дьоһуннаах АЛРОСА тэриллэригэр элбэх сыратын биэрбитэ. Аахсыйа үллэһиллиитэ элбэх кэпсэтиини ааһан, дойдубутугар даҕаны, чуолаан, Саха сиригэр туһалаахтык быһаарыллыбытыа. Ити дьаһал өрөспүүбүлүкэ сайдарыгар төһүү күүс буолбута.

Ол кэннэ Декларация дьоһуннаах хайысхатын олоххо киллэрэн Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былаастарын уорганнарын икки ардыгар салайар эйгэлэрин уонна боломуочуйаларын  тыырсыы туһунан Дуогабарга илии баттаммыта. Онон М.Е. Николаев салалтатынан суверенитет туһунан Декларация биһиги олохпут сайдыытын көтөр кынатынан буолбута.

Биллэн турар, Саха сиригэр маҥнайгы судаарыстыбаннаһы олохтооччуларынан чулуу бэлитиичэскэй диэйэтэллэр Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Исидор Барахов, Степан Аржаков этилэр. Кинилэр күүстээх, айымньылаах үлэлэрин түмүгэр 1922 сыл муус устар 27 күнүгэр Саха Автономнай Сэбиэскэй социалистическай өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ. Кини бэйэтин устуоруйаҕа оруолун чиэстээхтик толорбута. Арассыыйа хаалыылаах эрэгийиэниттэн социализм сайдыылаах суолуг тутуспута.

Оттон 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнэ – Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай суверенитетын Декларациятын күнэ. 1991 сыл балаҕан ыйын 27 күнэ национальнай бырааһыньык быһыытынан үөрүүлээхтик бэлиэтэнэр.  Саҥа Саха сирин тутуу саҕаламмыт кэмиттэн ыла 35 сыл ааста. Оттон дьыл-күн түргэниик барар. Саҥа судаарыстыбаннас көрүҥэ олохтонуоҕуттан ылар өрөспүүбүлүкэ салалтата хаста даҕаны уларыйда. Ол эрээри Саҥа Саха сирин тутуу хайысхаларын чуолкайдык салҕаан, өрөспүүбүлүкэ аныгылыы сайдар суола кытаанахтык тутуһуллан иһэриттэн биһиги астынабыт. Арҕаа дойдулар судаарыстыбалара араас сааҥсыйалары тутталларынан сибээстээн, төһө даҕаны аан дойду балаһыанньата ыараабытын иһин, Ил Дархаммыт А.С. Николаев өрөспүүбүлүкэни сөптөөхтүк салайар. Ол даҕаны буоллар, өрөспүүбүлүкэ иһигэр үлэлиир тэрилтэлэр валовай бородууксуйа оҥоруутун ааспыт сыл түмгүнэн 3,5% үрдэттилэр. А.С. Николаев эппитин курдук, Саха сиригэр таас чоҕу хостооһун кээмэйэ 49,5 мөл. туоннаҕа, оттон көмүс хостооһуна 55 туоннаҕа тиийдэ. Консолидированнай бүддьүөт кээмэйэ 331 млрд солк. тиийдэ, урукку көрдүрүүнү куоһарда.

Ол түмүгэр ааспыт сылга 61 социальнай суолталаах тутуу ыытылынна, ол иһигэр 3722 миэстэлээх 14 оскуола, 215 миэстэлээх 4 оҕо уһуйаана, 6 успуорт саала, 18 доруобуйа харыстабылын эбийиэгэ, 16 култуура эйгэтин тутуута.

Оҕо төрөөһүнэ, нэһилиэнньэ ахсаана Илин Уһук эрэгийиэннэригэр тэҥнээтэххэ, үрдүк. 2025 сыл тохсунньу 1 күнүгэр нэһилиэнньэ ахсаана 1007,5 тыһ. киһиэхэ тиийдэ. Ытык кырдьаҕастар ахсааннара үүнэр, 17 ытык кырдьаҕас 100 сааһын куоһарда.

Нэһилиэнньэ орто хамнаһа социальнай көмөнү оҥоруу таһыма үрдээбитэ бэлиэтэннэ. Ити мин Бырабыыталыстыба быйылгы отчуотун көрдөрүүтүгэр сигэнним. Онон Судаарыстыбаннас күнэ олохтонуоҕуттан 35 сыл устата үүнүү-сайдыы тэтимэ иннин диэки баран иһэр. Биһиги бу бириэмэҕэ урукку ситиһиилэрбитин кэҕиннэрбэккэ, инники диэки сайдары ситиһиэхтээхпит.

Кырдьаҕас көлүөнэ дьоно бүгүҥҥү биһиги олохпутун тутар эдэр көлүөнэҕэ баҕа санаабытын тириэрдэбит:

1. 1990 сылларга сир баайын бэйэбит бас билбит уонна туһаҕа таһаарбыппыт түмүгэр бүддьүөппүт үгүс өттүн ылар эбит буоллахпытына, билигин ону сүтэрдибит. 2004 сылтан ыла бэлэм бородууксуйаны сир баайын хостооһунтан ылар буоллахпытына, сырье эрэ биэрэр эрэгийиэҥҥэ кубулуйдубут. Билигин саамай үрдүк датаассыйаны киинтэн кэтэһэн олорор эрэгийиэн буоллубут. Бу Декларация биэрбит өҥөтүттэн саамай улахан сүтүкпүт. Маны саҥа сокуону ылыннаран эрэ ситиһиэххэ сөп. Ол наадатыттан «сиртэн хостонор баай», «бүддьүөтү оҥоруу кодексата» сокуоннары көннөттөрөр наада буолуо.
2. Тыа сиригэр көмөнү өссө күүһүрдэр наада. Билиҥҥи туругунан, тыа хаһаайыстыбатыгар бүддьүөт биэрэр өлүүтэ 7%-тан өндөйбөт. Норуот хаһаайыстыбатын салааларыгар үбүлээһиҥҥэ кээмэйинэн 7-с миэстэҕэ турар. Маны, кыах баарынан, исписэлиистэри түмэн, сүбэлэһэн, биллэрдик элбэтэр наада.
3. Ил Түмэн сотору кэминэн муниципальнай бэйэни салайыныы туһунан сокуону ылыныахтаах. Ити сокуоҥҥа бүддьүөт ороскуотугар уларыйыылары киллэрэр наада буолла. Күн бүгүн нэһиилэктэр баһылыктарын боломуочуйаларыгар миэстэтигэр табаары оҥорууну, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга ыытар үлэтэ кини эбээһинэһигэр суох. Нэһилиэк баһылыгын бастакы уочараттаах боломуочуйаларынан нэһилиэнньэ үлэлээх буолуутун уонна дохуоттаах буолуутун хаачыйыы саҥа сокуоҥҥа киириэн наада. Оччоҕуна тыа сирин сайыннарыыга сүрүн үп-харчы нэһилиэктэргэ тиийиэ. Биллэн турар, урут даҕаны, билигин даҕаны үбэ суох бородууксуйаны оҥорбоккун.
4. Сайдыылаах эрэгийиэннэр, Татарстан, Белгородскай уобалас уо.д.а. территориянан эбэтэр бородууксйаны оҥорор салааларынан холдиннары тэрийэннэр сайдыыларын биллэрдик түргэтэттилэр. Биһиэхэ эмиэ, улахан дохуоттаах бырамыысыланнай тэрилтэлэри, хампаанньалары инвестордар, холдинг кыттыылаахтарын быһыытынан туһанар кыах үөскүө этэ.

Мин кылгас этиилэрим итинниктэр. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун Судаарыстыбаннас күнү үөрүүлээх бырааһынньыгынан эҕэрдэлиибин! «Саха сирэ, иннибит диэки!» диэн Ил Дархан ыҥырыытынан түмүктүүбүн.

Климент Иванов,

СӨ бочуоттаах олохтооҕо,

госсулууспа бэтэрээнэ.