Саҥа саҥарааччы эбиллэрин ситиһиэхтээхпит

Олунньуга Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүн  бэлиэтиэхпит. Ол иитинэн тылга сыһыаннаах биир боппуруоска болҕомтону ууруохпун баҕарабын. Төрөөбүт тылы сайыннарыы көрдөрүүтүгэр биһиги төһө оскуола, уһуйаан хас оҕону төрөөбүт тылынан үөрэтэрин ааҕабыт. Дьиҥэр, тылы билбит оҕо төһө эбиллибитинэн ааҕыахтаах эбиппит. Тоҕо?

Тылы үөрэтэр дьону көҕүлээһин

Ахсынньыга Дьокуускайга Саха сирин аҕыйах ахсаан­наах омуктарын төрөөбүт тылларын, литэрэтиирэлэрин, култуураларын учууталларын си­­йиэһигэр Москваттан, Санкт-Петербургтан ыҥырыы­лаах эспиэрдэр кэлэн барбыттара. Манна сүрүн мунньахха тыл эппит тыл билимин хандьыдаата, Арассыыйатааҕы Билим академиятын Тыл институтун аҕыйах ахсааннаах тыллары чинчийиигэ уонна чөл хаалларыыга билим үлэһитэ, лабаратыарыйа сэбиэдиссэйэ Ольга Казакевич төрөөбүт тыллары үөрэтии көдьүүһүн сыана­лааһын туһунан боппуруоска тохтоон ааспыта.

“Аҕыйах кэмтэн бэттэх саҥа саҥарааччы (новый говорящий) диэн өйдөбүл киирэн киэҥник туһаныллар буолла. Ойуур дьүкээгирдэрин тылын билэр алта эрэ киһи хаалла диэн бэлиэтиигит. Тугу гыныахха? Уһуйааҥҥа, оскуо­лаҕа тылы үөрэтиигэ чахчы түмүгү көрдөрөр биир көстүү баар – бу саҥа саҥарааччы эбиллиитэ.

Тылы үөрэтиигэ үксүгэр отчуокка тугу көрөллөрүй? Тылга үөрэтэр оскуола, уһу­йаан ахсаанын, төһө чаас көрүллэрин, хаһыс кылааска үөрэтиллэрин, оҕо ахсаанын уонна аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларынан олимпиадаларга төһө оҕо кыттыбытын. Бүттэ. Ол эрээри, биһиги үөрэммит оҕо ахсаанынан кинилэр туох­ха үөрэммиттэрин, тугу билбиттэрин сыаналыыр кыахпыт суох эбээт. Мин Сибииргэ, Уһук Илиҥҥэ элбэхтик сылдьабын, докумуон үлэтин таһынан, матырыйаал хомуйан тыллар туруктарын кэтээн көрөбүн. Онно көстөрүнэн, оҕо оскуо­лаҕа тылы үөрэтиитэ, төһө иҥэриммитин туһунан тугу даҕаны эппэт.

Тылы үөрэтиигэ үксүгэр отчуокка тугу көрөллөрүй? Тылга үөрэтэр оскуола, уһуйаан ахсаанын, төһө чаас көрүллэрин, хаһыс кылааска үөрэтиллэрин, оҕо ахсаанын уонна аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларынан олимпиадаларга төһө оҕо кыттыбытын.

Мин санаабар, оскуо­лаҕа, уһуйааҥҥа хотугу аҕы­йах ахсаан­наах омуктар тылларын (ханнык баҕарар тыл­га сыһыаннаах) үөрэтии көдьүүһүгэр саҥа саҥарааччы эбиллиитин көрдөрүүтэ улахан суолталаах. Өскөтүн төрдүс кылаас кэнниттэн оҕолор хо­­һоон ааҕар, сыаҥка туруорар таһымынан буолбакка, хайа эрэ бэриллибит тиэмэҕэ кэпсэтэр кыахтаах буоллахтарына, оскуо­ла систиэмэтэ, преподавателлэр, үлэһиттэр бары үчүгэйдик үлэлээбиттэрин туоһулуур. Бу эрэ түгэн балаһыанньаны быыһыыр, толуйар кыахтаах.

Ойуур дьүкээгирдэрин тылынан саҥарар 6 киһи баар. Хас эрэ сыл үөрэнэн баран бу тылынан саҥарар дьон эбилиннэҕинэ, кинилэри саҥа саҥарааччылар диэхпитин сөп. Бу тылынан төрүөхтэриттэн тылламмыт алта киһини кытта судургутук кэпсэтэр кыахтаннахтарына, эстэпиэтэ туттарылынна диэххэ сөп. Онон сүрүн көрдөрүү көдьүүһүгэр саҥа саҥарааччы хас киһинэн эбиллибитэ учуоттаныахтаах”, – диэн тыл эппитэ. Итиэннэ кинилэри тылы үөрэтэргэ көҕүлүөххэ сөп диэн иһитиннэрбитэ. Хайдах?

Аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларын учууталларын сийиэ­һэ буолан, кэпсэтии ити тыллар тула барбыта. Ол эрээри, бу ньыма диэххэ сөп, саха тылыгар эмиэ туһаныллар кыахтаах эбээт. Биир кэмҥэ оскуоланы бүтэрээччилэр саха тылыгар эксээмэни туттардахтарына, үөрэххэ киирэллэригэр баал эбиэххэ сөп этэ диэн уопсастыбаннас туруорса сылдьыбыта эрээри, тоҕо эрэ кыаллыбатаҕа. Дьиҥэр, табыллыан сөп этэ. Бу оҕо тылы үөрэтэригэр көҕүлүүр биир суол буолар кыахтаах. Тыл ирдэнэр, туохха эрэ туһалыыр, муҥур уһугар муода эрэ буолар түгэнигэр салгыы сайдар кыахтааҕын бүгүҥҥү балаһыанньа дьэҥкэтик көрдөрөр.

Хайдах көҕүлүүбүт?

Итинтэн сиэттэрэн тылы үөрэтиигэ хайдах көҕүлүүбүт, тылы билэллэрин хайдах уонна ким бэрэбиэркэлиир диэн үс ыйытыыга хоруйу ылаары, си­­йиэс биир тэрээһиниттэн быыс булан Ольга Казакевичтыын кэпсэтэн ааспытым.

– Бастатан туран, сүрэҕэл­дьээбэккэ дьаныһан туран тылы үөрэппит дьону ытыктыырбытын биллэриэхтээхпит. Кини аан дойдуну көрөрүгэр саҥа кыах үөскүүр. Тоҕо диэтэххэ, саҥа тылы үөрэппит киһи аан дойдуну атын хараҕынан, киэҥник көрөр. Иккиһинэн, биллэн турар, үбүлээн тылы үөрэтэригэр көҕүлүөххэ сөп.

Өскөтүн биир эмэ төрүт олохтоох аҕыйах ахсаан­наах омуктар тылларын үөрэтиигэ квалификационнай ирдэбил турар буоллаҕына, бастакытынан, үлэ миэстэтин тэрийиэх­хэ, иккиһинэн, бу миэстэҕэ үлэлиэхтэрин баҕардахтарына хайа эрэ тылы үөрэтэллэригэр сирдиэххэ. Өссө холобурдаатахха, култуура-сынньалаҥ кииннэригэр үлэҕэ киирэргэ төрүт аҕыйах ахсааннаах омук тылын билэл­лэрэ ирдэниэн сөп. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр бырааһынньыктары тэрийэллэр уонна тылы билэр киһи баара ордук. Кумааҕыга тылбаастаан биэрбит үс тыллаах эҕэрдэни этэллэрэ эбэтэр уопсай өйдөбүлүн билэр эрээри, биирдиилээн тылынан тылбаастыыр кыахтара суоҕа буолбатах. Үрдүк таһымнаахтык билэллэрэ суол­талаах, бу култуура уопсай үлэһиттэригэр саҥа саҥараач­чы эбиллиитигэр көҕүлүүр күүс быһыытынан барыларыгар туһаныллыан сөп. Маны үөрэххэ киирээччилэргэ эмиэ туһанар төһө баҕарар кыаллар.

Аны тылы төһө билбиттэрин бэрэбиэркэлииргэ омук тылын преподавателлэрин холобурдарын тутуһан, араас тестэри туһанар табыгас­таах. Ол гынан баран, көннөрү тиэкиһи ааҕыы эбэтэр хоһоону үөрэтии тутах. Тест, эк­­сээмэн туттарааччы хайдах ааҕара, аахпытын өйдүүрэ бэрэбиэркэлэниэн, ханнык эрэ тиэмэҕэ сэһэргэһии бэриллиэн сөп… Салгыы аудирование киирэр кыахтаах. Истэн баран тугу истибитин кэпсиир, ыйытыыларга хоруйдуур.

Биллэн турар, эксээмэни тутааччылар бэйэлэрэ бу тылы үрдүк таһымҥа, таһыччы билэллэрэ ирдэнэр, – диэн быһаар­быта.

Учуонай манан аҕы­йах ах­­сааннаах тылы үөрэтэргэ оҕону да, улахан даҕаны киһини уһуйар кыахтааҕын, бу түмүгүн көрүүгэ саҥа саҥарааччы диэн өйдөбүл киирэрэ ордук суолталааҕын ыйар.

Сыыппаралар, чахчылар

Баҕар, ким эрэ тоҕо бу боппуруоска хаттаан эргийэн кэллэ диэн сөп. Үөрэх уонна билим министиэристибэтин чахчытынан, күн бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ 85572 оҕо төрөөбүт тылынан үөрэнэр. Итинтэн 4224 үөрэнээччи хотугу аҕыйах ахсаан­наах омуктар бэрэстэбиитэллэрэ, төрөөбүт тылы үөрэх бириди­миэтин быһыытынан 1855 оҕо (44%) үөрэтэр эбит. Уруок уонна ­уруогу таһынан дьарык көрүҥүнэн төрүт култуураҕа үөрэнээччи 71,5 % хабыллар.

Онтон түөлбэлээн олорор сирдэригэр 2549 аҕыйах ах­­сааннаах төрүт олохтоох омук оҕото уһуйааҥҥа сылдьарыттан, төрөөбүт тылын 810 иитиллээччи (31%) үөрэтэр. Төрүт култуураҕа 1850 иитиллээччи (72%) уһуйуллар.

Бүтэһик биэрэпис көрдөрбүтүнэн, Дьокуускай куоракка 6960 хотугу аҕыйах ахсааннаах омук бэрэстэбиитэлэ олорор. Ол иһигэр 4819 эбэҥки, 1495 эбээн, 311 долгаан, 266 дьүкээгир, 69 чукча. Дьокуускайга эмиэ хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларынан үөрэтии баар буолуохтаах. Күн бүгүн барыта 48 оҕо эбэҥки тылын үөрэтэр. Уһуйааҥҥа үөрэтиллибэт.

Онон Саха сиригэр төрөөбүт тылынан үөрэтии уонна төрөөбүт тылы үөрэтии тус-туспа итиэннэ тылы билээччи ахсаа­на хас киһинэн эбиллибитэ, көҕүрээбитэ көрдөрүллүөхтээх. Иккиһинэн, ойуур дьүкээгирдэрин курдук саха тылынан саҥарар алта киһи хаалбатын туһугар, хамсаныы эрдэттэн барыахтаах.

СЫЫППАРАЛАР

Дьокуускай куоракка

6960 хотугу аҕыйах ахсааннаах омук бэрэстэбиитэлэ олорор.

Ол иһигэр 4819 эбэҥки, 1495 эбээн, 311 долгаан, 266 дьүкээгир, 69 чукча.