Саҥа үөрэх дьылыгар — саҥа уларыйыылар

Саҥа үөрэх дьылыгар диэри букатын ахсааннаах күн хаалла. Туох баар саҥа уларытыылары-тэлэритиилэри Билии күнүн көрсө киллэрэллэр. Быйыл үөрэххэ сыһыаннаах туох саҥа сүүрээни кэтэһэбит?

Устуоруйа уруога

Аҕа саастаах көлүөнэ аныгы оҕолор төрөөбүт дойдуларын устуоруйатын букатын билбэттэр диэн муҥун ытаналлар. Дьэ, эппит тыллара туолуох курдук буолан эрэр диэххэ сөп. Бу сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн дойду оскуолаларын үөрэнээччилэрэ устуоруйа биридимиэтин саҥа кинигэнэн үөрэтиэхтэрэ, 5–7 кылаас үөрэнээччилэрэ саҥа бырагыраамаҕа көһүөхтэрэ. Биридимиэти үөрэтиигэ икки чааска биир чаас эбиллэн биэриэҕэ. “Төрөөбүт кыраай устуоруйата” эбии киириэҕэ.

Саха сиригэр 5–9 кылаастарга аналлаах саҥардыллыбыт кинигэлэр номнуо кэлбиттэрэ. 150 тыһ. тахса кинигэни оскуолаларынан түҥэппиттэрэ. Дьокуускай куорат 33‑с нүөмэрдээх оскуолатын дириэктэрэ, устуоруйа учуутала Прокопий Батюшкин: “Үөрэх саҥа кинигэтигэр уопсай устуоруйа уонна Арассыыйа устуоруйата биир кууруһунан көрдөрүллэр, маныаха болҕомто Төрөөбүт дойдуга уонна Арассыыйаҕа олохсуйбут духуобунай-нравственнай сыаннаска ууруллар”, — диэн этэн турар.

5–9 кылаастарга аналлаах үөрэх кинигэтин ааптардарынан Арассыыйа Бэрэсидьиэнин көмөлөһөөччүтэ Владимир Мединскэй уонна Арассыыйатааҕы Билим академиятын академига Александр Чубарьян буолаллар. 10–11 кылаастар 2023 сылтан устуоруйаны саҥа кинигэлэринэн үөрэтэ сылдьаллар. Тустаах учуобунньуктарга матырыйаал тиэрдиллиитин истиилэ өйдөнөр уонна устуоруйа саҥа түгэннэрин туһунан тириэрдии дьиҥнээх диэн бэлиэтээн тураллар. Иитэр суолтата даҕаны чопчутун ыйаллар. Аны хас параграф аайы эбии иһитиннэрии уонна сигэ көрүллэр (куйаар куод) диэн бэлиэтииллэр.

Оскуола пуормата

Оскуола үөрэнээччилэрин пуорматыгар ГОСТ ылылларын туһунан өссө үс-хас сыллааҕыта иһитиннэрэн тураллар. Дьэ, быйылгыттан киирэн эрэр. Ол эрээри, итини дьон сыыһа өйдөөн дуу, соруйан күөттүү сатаан дуу, сорохтор букатын тиэрэ эргитэн таһааран: “Оскуолаларга саҥа биир кэлим пуорма киирэр үһү”, “дизайнердар “Служебнай роман” сэбиэскэй киинэ курдук көстүүмү толкуйдаабыттар” диэн сурах тарҕана сырытта. Арассыыйа Үөрэҕин министиэристибэтэ: “Үөрэх тэрилтэлэрэ “РФ үөрэх туһунан” 273 федеральнай сокуон 38‑с ыст. олоҕуран, төрөппүттэр уонна үөрэнээччилэр санааларын учуоттаан таҥас тас көрүҥэр, өҥүгэр уонна быһыытыгар бэйэлэрэ ирдэбил киллэриэхтэрин сөп. Росстандарт 2024 сыл атырдьах ыйын 31 күнүнээҕи 1155 нүөмэрдээх бирикээһинэн, таҥаһы тигээччилэргэ национальнай ыстандаарт уопсай тиэхиньиичэскэй ирдэбилин ыйбыта. Ол — үөрэх саҥа дьылыттан олоххо киирэр. Ыстандаарка ГОСТ ирдэбилигэр сөп түбэһэр оскуола пуорматын тигиигэ аналлаах испииһэк (параметр) суруллар” — диэн быһаарда. Бу ирдэбилгэ таҥас туһунан быһаарыы (ис өттүгэр тутуллар таҥаска эмиэ) суруллуохтаах, бүүрүгэ суох буолуохтаах, оҕо типовой быһыытыгар-таһаатыгар сөп түбэһиэхтээх, салгыны аһарыахтаах, сииги тэйитиэхтээх, аллергияны көбүтүө суохтаах. Ол эбэтэр, министиэристибэ ити иһитиннэриитинэн сирдэттэххэ, дойду оскуолаларыгар биир кэлим пуорма (единэй) киирбэт. Оскуола төрөппүттэри кытта сөбүлэһэн, оҕо санаатын учуоттаан, бэйэлэрэ араас быһыылаан оскуола пуорматын толкуйдуохтарын сөп. Ол эрээри, матырыйаала ити ирдэнэр ГОСТка эппиэттиир буолуохтаах.

Кэлэр үөрэх дьылыгар өссө биир сонун сүүрээн киирэн эрэр — пилотнай бырайыак быһыытынан сэбиэскэй кэмҥэ курдук оскуола үөрэнээччилэригэр тутта-хапта сылдьыыларын иһин
(поведение) сыана туруоруохтара.

Оҕо ноҕуруускатын хонтуруоллуохтара

Саҥа үөрэх дьылыттан уопсай үөрэхтээһин оскуолаларын алын кылааһын үөрэнээччилэригэр үөрэх ноҕуруускатын саҥа нуормалара киириэхтэрэ.

Үөрэҕирии министиэристибэтин саҥа бирикээһигэр олоҕуран, маҥнайгы кылаас оҕолоро нэдиэлэҕэ 20–21 чаас, иккис-төрдүс кылаас оҕолоро 23–26 чаас үөрэниэхтээхтэр диэн ыйыллар. Оскуолалар үөрэх федеральнай былааныгар олоҕуран араас барыйааны талыахтарын сөп.

Оҕо сайдыытын, доруобуйатын института быһаарбытынан, алын кылаастарга үөрэх ноҕуруускатын нуорматын СанПиН быһаарбыт. “Судаарыстыбаннай таһымҥа аан бастакытын 1–4 кылаас үөрэнээччилэригэр үөрэх ноҕуруускатын муҥутуур элбэх көҥүллэнэр чааһа ыйылынна. Бу оҕолор нэдиэлэҕэ биэс күн дуу, алта күн дуу үөрэнэллэриттэн эбэтэр оскуола уратытыттан тутулуга суох булгуччулаах” диэн үөрэнээччилэр эт-хаан өттүнэн сайдыыларын үөрэтэр уонна физическэй култуура лабаратыарыйатыгар быһаарбыттар.

Бу тоҕо билигин кэлэн ирдэннэ? Эспиэртэр хас даҕаны сыллаах чинчийиилэрэ көрдөрөрүнэн, оскуола оҕолоро түүн утуйар чаастара уонна салгыҥҥа сылдьар кэмнэрэ аҕыйаан иһэр эбит. Сууккаҕа хамсанар-имсэнэр бириэмэлэрэ саастарыгар ирдэнэринээҕэр үс төгүл кыччаабыт.

Алын кылаас оҕолоро үөрэх ноҕуруускатыттан олус илистиилэрэ ньиэрбинэйдээһиҥҥэ, үөрэхтэригэр ситиһиилэриттэн хаалыыга уонна ыарыыга тиэрдиэн сөп диэн быһаараллар.

Бу дьиэҕэ үлэни толорууга эмиэ сыһыаннаах. Маҥнайгы кылаас үөрэнээччилэрэ дьиэҕэ үлэни биир чаастан ордуга суох, иккис уонна үһүс кылаас үөрэнээччилэрэ балтараа чаастан ордуга суох, төрдүс кылаастар икки чаастан ордуга суох толоруохтаахтар. Маныаха учууталлар дьиэҕэ үлэни биэрэллэригэр реферакка, дакылаакка эбэтэр хоһоону өйгө үөрэтиигэ балачча бириэмэни биэриэхтээхтэр диэн ыйыллар.

Итини таһынан, Бүтүн Арассыыйатааҕы бэрэбиэркэлиир үлэни киллэрэн туран (ВПР) хонтуруолунай уонна бэрэбиэркэлиир үлэ биридимиэттэринэн уруок уопсай ахсааныттан 10% тахсыа суохтаах диэн ыйаллар.

Тутта-хапта сылдьыы иһин — сыана

Кэлэр үөрэх дьылыгар өссө биир сонун сүүрээн киирэн эрэр — пилотнай бырайыак быһыытынан сэбиэскэй кэмҥэ курдук оскуола үөрэнээччилэригэр тутта-хапта сылдьыыларын иһин (поведение) сыана туруоруохтара. Бырайыак дойду сэттэ эрэгийиэнигэр — Новгородскай, Ярославскай, Тульскай, Ленинградскай уобаластарга, Луганскай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэҕэ, Чечняҕа уонна Мордовияҕа быйылгыттан бырайыак быһыытынан үлэлиэҕэ. Бу эрэгийиэннэртэн талыллыбыт 84 оскуола 1–8 кылааһын үөрэнээччилэригэр тутта-хапта сылдьыыларын иһин, биир идэлээхтэрин уонна үөрэх тэрилтэтин дьаһалтатын этиилэрин учуоттаан, кылаас салайааччылара сыана туруоруохтара. Үрдүкү кылаас үөрэнээччилэрин эксээмэн иннинэ ордук хос долгуппат туһуттан эспэримиэҥҥэ кытыннарбаттар диэн суруйаллар.

Үөрэх тэрилтэлэрэ талалларыгар сыананы туруоруу үс барыйаанын таһаарбыттар:

— биэс бааллаах («туйгун», «үчүгэй», «орто», «куһаҕан», «олус куһаҕан»);

— сочуот туруоруу («сочуот турар»/«сочуот турбат»);

— үс бааллаах («холобур буолар», «көҥүллэнэр», «букатын көҥүллэммэт»).

Эһиилгиттэн тутта-хапта сылдьыы иһин дойду бары оскуолаларыгар сыана туруоруутун киллэрэр былааннаахтар.

2025–2026 үөрэх дьылынааҕы сынньалаҥ күннэрэ:

күһүҥҥү сынньалаҥ — 2025 сыл алтынньы 25 күнүттэн сэтинньи 2 күнүгэр диэри;

кыһыҥҥы сынньалаҥ — 2025 сыл ахсынньы 31 күнүттэн 2026 сыл тохсунньу 11 күнүгэр диэри;

сааскы сынньалаҥ — 2026 сыл кулун тутар 28 күнүттэн муус устар 5 күнүгэр диэри;

сайыҥҥы сынньалаҥ — 2026 сыл ыам ыйын 27 күнүттэн атырдьах ыйын 31 күнүгэр диэри.

9‑с уонна 11‑с кылаастарга үөрэх дьыла хаһан түмүктэнэрэ эксээмэнтэн тутулуктаах.

ХААРТЫСКА: ЯСИА