Саҥа үйэ аккумулятора

Олох соторутааҕыта электричество уотунан хааччыллар сэп-сэбиргэл барыта кэриэтэ биир миэстэҕэ “хам сыһыарыллыбыт” этэ. Төлөпүөн, араадьыйа, магнитофон барыта розеткаттан ырааппат этэ. Билигин оннооҕор таһаҕас тиэйэр сүүнэ үлахан массыыналар аккумулятортан «күүс» ылар буоллулар, маннык ньыманы туһаныы күн-түүн сайдан иһэр сибикилээх. Ол эрэн, билигин даҕаны эниэргийэни дьоҕус аккумуляторга мунньуу ааспыт үйэ технологияларыттан арахса илик. Быыкаайык кээмэйдээх суотабай төлөпүөн киһи үгүс кыһалҕатын быһаарар кыахтаах. Ол эрэн, икки эрэ суукка иитиитэ суох үлэлиир кыахтаах. Ол кэнниттэн розетка көстүбэтэҕинэ, туһата суох сэпкэ кубулуйар. Бу кыһалҕаны быһаарыыга сыл аайы сүүнэ үп баранар эрээри, дуоннаах хамсааһын баара көстүбэт. Эбэтэр, биһиги тугу эрэ билбэппит дуу?

ЛИТИЙДЭЭХ ИОННАЙ АККУМУЛЯТОР – АНЫГЫ КЭМ ТИҺЭХ СИТИҺИИТЭ

Смартфоннарга, фото-­киинэ аппаратуураҕа, тутуу тэриллэригэр, электро-массыыналарга билигин барыларыгар кэриэтэ литийдээх ионнай аккумулятордар тураллар. Дьиҥэр, литий ионнарын көмөтүнэн электричествоны мунньуу, хара­йыы ньымата өссө 1970 сыллаахха айыллыбыта. Ол аккумулятордар литий уонна титан дисульфида бэйэ бэ­­йэлэригэр дьа­йыыларыгар олоҕурар этилэр. Ол эрэн, күүстээх уоту биэрэр кыахтара суоҕа, ону кытта эмискэ ума­йан тахсар кутталлаах­тара. Сүүрбэ сыл кэриҥэ тупсарыы кэнниттэн билигин туттуллар ньыма көстүбүтэ. Япония ­учуонайа Акира Ёсино 1991 сыллаахха “Sony” хампаанньа чинчийэр институтугар айбыт ньымата патент ылбыта. Онтон ыла араас тупсарыылар оҥоһуллубуттара эрээри, сүрүннүүр технология күүскэ уларыйбатаҕа. Онон литийдээх ионнай аккумулятор отучча сыл тухары уоту мунньууга, харайыыга киһи аймах сүрүн көмөлөһөөччүтэ буол­бута.

УРУККУ “ДОҔОТТОРБУТ” БИЛИГИН ДА
ТУҺАЛЫЫЛЛАР

Билигин даҕаны төттөрү иитиллибэт цинк туһаныылаах “щелочной” батарыайка атыыга баар эрээри, бу технология чэпчэки сыанатыттан атын куоһурданар өҥөтө суох. Ол эрэн, быыкаа­йык уоту ирдиир, кыра үбүнэн толуйуллар хайысхаларга билигин да туһалыы сытар. Холобур, “дистанционка” пульт иһигэр сыл кэриҥэ үлэлиир, онтон ордук бу сэптэн ирдэбил суох.

Массыынаны собуоттуурга аналлаах сибиниэс аккумулятордар тоҕо билигин даҕаны туһаҕа баалларый? Хоруйа судургу – 125 сыл анараа өттүгэр айыллыбыт технология аан дойдуга тарҕаныыта улахан. Бу аккумулятордары оҥорор собуоттар олус элбэхтэр, үтүмэн элбэх дьону хамнас­тыыллар. Ону тэҥэ сибиниэс аккумулятор электролита куттала суох солбуллар, бу тэрил тымныыга, сылааска үлэлиир. Уонна туһаттан тахсыбыт сибиниэс аккумуляторы хаттаан туһаҕа таһаарыы процеһа (переработка) билигин үчүгэйдик тэриллибит. Тэҥнээн эттэххэ, бүгүҥҥү күн туругунан, ресурсата бүппүт сибиниэс аккумулятордар 99% төттөрү туһаҕа төннөллөр, оттон литийдээх ионнай аккумулятордар 5% эрэ хат туһаныллаллар.

БАРЫСТААХ УОННА МӨЛТӨХ ӨРҮТТЭРЭ

Литийдээх ионнай аккумулятордары бары күннэтэ туттар буоламмыт, үчүгэй уонна куһаҕан өрүттэрин син билэбит. Түмэн кылгас­тык анаардахха, үтүө өрүттэрэ:

– Дьоҕус кээмэйдээх хааҕа бэрт өр күүстээх уоту биэрэр кыахтаах.
– Түргэнник иитиллэр.
– Элбэхтик иитиэххэ сөп.
– Чэпчэки сыаналаах.

Ол эрэн, мөкү өттүлэрин ааҕан бардахха, үтүө диэн ааттаабыт пууннарбыт сүрүннэрин ахтарбытыгар тиийэбит. Иитиитэ түргэн эрээри, өссө сыыдам иитии ньымата мэһэйдиэ суоҕа этэ. Биир быыкаайык смартфон аккумуляторын үс-түөрт чаас ииттэрэбит, оттон быдан элбэҕи эрэйэр уотунан барар массыынаны толору ииттэрии быдан элбэх кэми ылар. Элбэхтик иитиллэр эрээри, 1000 иитии-эстии кэнниттэн ортотунан 15% кэриҥэ уоҕун сүтэрэр. Итинтэн сылтаан, холобур, бэрт сэнэх смартфоммут биир эрэ сыл ааһыыта биир иитии­тин киэһээҥҥэ диэри “туппат” буолан сордуур. Чэпчэки сыанатын эмиэ улахан тэрили туттууга кэлэн саарбахтыыбыт. Илон Маск аатырар “Тесла” массыынатын аккумулятора кээмэйиттэн көрөн 8-16 тыһ. дуоллар сыаналаах. Арыый чэпчэки сыана­лаах уотунан хааччыйар аккумулятор көстөрө буоллар, розеткаттан тутулуга суох сэп-сэбиргэл сайдыытыгар улахан ситиһии буолуо этэ.

Литийдээх ионнай аккумулятор биир сүрүн итэҕэһэ – алдьаннаҕына, күүскэ умайар, эстэр кутталлаах. Сэрэйдэххэ, бэ­­йэҕит даҕаны интэриниэккэ көрбүккүт буолуо, дьон смартфона эмискэ умайан күүдэпчилэнэрин. Аккумулятор иһигэр полимернай араҥалар бааллар, олор тэһэ бардахтарына, олус күүстээх хонтуруолламмат реакция барар. Сөптөөхтүк туһаннахха, бу куттал дуона суох эрээри, олоххо араас түгэннэр буолаллар. Онон сыттык анныгар укта сылдьар тэрилбит итинник кутталлааҕа дьиксиннэриэн дьиксиннэрэр.

Өссө биир улахан кыһалҕа – экологияҕа дьайыыта. Бастатан туран, литий хостооһуна олус кирдээх технологияны туһанар: сиэрэ суох элбэх ыраас уу туттуллар. 1 туонна туһалаах эттиги ылар туһугар 250 туонна урууда хостонор, 500 туонна уу орос­куоттанар. Литийи хостуур сүрүн шахтаҕа, Чили Салар-де-Атакама руднигар ити эрэгийиэн ыраас уутун 65% литий хостооһунугар туһаныллар. Иккиһинэн, литийдээх ионнай аккумулятордар билигин даҕаны олус куһаҕаннык хат туһаҕа тахсаллар. Ол эрэн, хостонор литий саппааһа кыччаан иһэринэн сибээстээн, бу көрдөрүү сыллата үрдүүр сибикилээх.

КЭЛЭР КЭМ…

Сыл аайы араас чинчи­йэр институттар, лабораториялар “электричествоны мунньарга саҥа, ордук көдьүүстээх ньыманы буллубут!” диэн биллэрии таһаараллар. Ол эрэн, этиллибитин курдук, литийдээх ионнай ньыма отут сылтан ордук солбулла илик. Саҥа арыйыылар үксүн туох эрэ итэҕэстээх буолаллар – эбэтэр сыаната үрдүк, эбэтэр эниэргийэни тутар кыахтара кыра, эбэтэр туттарга кутталлаах буолаллар. Элбэх кэскиллээх матыры­йааллар ааттаналлар – графен, магний, натрий, алюминий, оннооҕор кыһыл көмүс кытта саҥа аккумулятор сүрүн элэмиэнинэн буолуох курдук. Эргэ технологияны солбуйар саҥа көрүҥҥэ ирдэбил олус үрдүк. Бастатан туран, чэпчэки сыана­лаах буо­луохтаах – хапытаал экэниэмикэтигэр бу саамай сүрүн ирдэбил. Иккиһинэн, иитиллэр-­эстэр циклэ литийдээх ионнай ньыманы хас да төгүл куоһарар буо­луохтаах. Үсүһүнэн, экология кытаанах ирдэбиллэригэр эппиэттиир буолуох­таах. Төрдүһүнэн, куттала суох буолуох­таах. Саҥа ары­йыылар, хомойуох иһин, бу ирдэбиллэри сороҕун эрэ хааччыйар кыахтаахтар. Ол да буоллар, киһи аймах оҕуруктаах өйө бу хайысхаҕа тохтоло суох үлэлиир. Онон, сылга биирдэ иитиллэр, удамыр сыаналаах смартфону туох да кэтэх санаата суох сиэпкэ уктар күммүт үүнүөҕэ диэн эрэл син баар.