Санаа быраас сайдам санаалара

“Бассаапка” дөрүн-дөрүн “Санаа быраас” диэн илии баттааһыннаах суруйуулар кэлээччилэр. Бэйэтин баай уопутуттан үллэстэн, доруобуйаны чөлүгэр түһэриигэ сыһыаннаан, олоххо буолбут араас түбэлтэлэри кэпсээн суруйара, сүбэлиирэ-амалыыра олус интэриэһинэй.

Кини кимий? Дьэ, Санаа бырааһы кытары көрсөн кэпсэтэр түгэн тосхойдо. Суруйарын курдук, кини бүппэт сэһэннээх, сааһыгар сөбө суох сэргэх, эдэрдии эрчимнээх эбит. Ол да иһин 76 сааһыгар диэри үлүһүйэн үлэлии, сүһүөҕүн үрдүгэр сүүрэ сырыттаҕа. “80 сааспар диэри үлэлиир былаан­наахпын”, – диир кини.

Татьяна Михайловна Наза­рова-Санаа быраас билигин Дьокуускайга бэйэтин мэдиссиинэ кэбиниэтин аһан үлэлэтэр. “Тоҕо “Профилактика” диэн ааттааҕый? – диэн ыйытар кини. – Тоҕо диэтэр, мин ураты соҕустук эмтиибин. Илиҥҥи мэдиссиинэ ньымаларын туһанан, хас биирдии уорганы туспа тутан буолбакка, ыарыы төрүөтүн булан, организмы бүтүннүүтүн эмтиибин. Эмтээһин үксүгэр быары, бүөрү, оһоҕоһу, хааны ыраас­тааһынтан саҕаланар…”

50-тан тахса сыл уопуттаах быраас итинник түмүккэ кэллэҕэ. Ол иһин киниэхэ эмтэнэ кэлээччи ахсаана аҕыйаабат.

ЭМЧИТ БУОЛУУ

– Татьяна Михайловна, тоҕо “Санаа быраас” диэн ааттаммыккыный?

– Бу үйэ аҥаарын тухары үлэбэр олус элбэҕи көрдөҕүм-биллэҕим, ол баай уопуппуттан дьоҥҥо үллэстэр санааттан суруйар буолбутум үс сыл буолла. Сарсыарда 4-5 чааска туран баран, 7-ҕэ диэри суруйабын уонна “бассаапка” ыытан кэбиһэбин. Бастаан аата суох, илии баттаабакка ыытар этим. Онтон миэхэ Салайа аат толкуйдаабыта, псевдоним наада диэн. Санаата бөҕөх диэн толкуйдаан таһаарбыт.

– Оттон быраас буолар санаа хаһан киирбитэй?

– Сэрии кэнниттэн төрөөбүт оҕо буоламмын, ыарыһах этим, куруук балыыһаҕа сытарым. Сиэстэрэлэргэ көмөлөһөн, баататтан томпуон оҥорон биэрэрим. 1959 сыллаахха балтыбын быыһаан турабын. Биһиги Мас Майаҕа олорорбут, үйэлэр тухары онно уу кэмчи дойдута. Ардах уутун тоһуйан ыларбыт уонна кыра оҕолору суу­йарбыт. Оччолорго да халлаантан ­дьааттаах уу түһэр быһыылааҕа, куудара баттахтаах, кып-кыраһыабай, чобуо, сүүрэ-көтө сылдьар түөрт саастаах балтым эмискэ дьиктитик ыалдьыбыта. Сууйбуппут сарсыныгар этэ кытаран, уулаах хабахтар тахсан кэлбиттэрэ, олор хайыта баран, ириҥэрэн барбыттара, аҕыйах хонук иһигэр харахтара да көстүбэт гына этэ бүтүннүү бааһыран хаалаах­таабыта. Кыайан аһаабат, ииктээбэт да буолан барбыта…

Оҕо бырааһа суһаллык куорат балыыһатыгар ыыппыта. Оннук араас баастаах ыарыһахтар балыыһаларыгар киирбиппит. Түннүктэрэ тимир сиэк­кэлээх этилэр, Майа киэҥ алааһыгар сүүрэ-көтө, оонньуу сылдьыбыт 12 саастаах кыысчааҥҥа балыыһа хаайыы курдук көстүбүтэ.
Балтыбар систиэмэ туруо­ра сатаабыттара да, тымырын булбатахтара, укуол оҥордохторуна, тириитэ тырыта баран, эмтэрэ төттөрү тахсара… Айаҕын аһан аһыыр кыаҕа суох балтым кыайан хаампата, күнү быһа сытара. Арай, биир күн элбэх быраастар балтыбын көрөн-истэн баран, куһаҕаны билгэлээтилэр быһыылаах: миэхэ атын орон оҥортордулар, балтым ону өйдөөн, «мин өлөн эрэбин» дии-дии киһи сүрэҕин хайытан, ытаахтыыр…

– Асида, аһыыр киһи өлбөт, тугу сиэххин баҕараҕын? – диибин.
Онно балтым «биногы­йаат» диэтэҕэ үһү. Бу хаһан билбит, сиэбит аһай? Хантан харчыланан, ону атыылаһабын? Ыйы быһа аһаабатах, уҥуох да тирии киһи өлөрө биллэр буоллаҕа… Балтым үтүөрүөн баҕарар баҕам баһыйан, «дьон ыарыыта сыстыа» диэн кутталы бэйэбэр кыайбытым: сиэс­тэрэ кыргыттартан тэтэрээт, уруучука көрдөөн ылаат, балаа­таларга киирэн «Что вам надо купить? Маҕаһыын, рынок пойду» диэн ыарыһахтартан сакаастары ылан барбытым.

Ыарыһахтарга саамай күндү киһи мин буолбутум: табах, кэмбиэр, кумааҕы, оҕуруот аһа, кэмпиэт ыллараллара. Сакаастарын, төһө харчы биэрбиттэрин суруйан испитим уонна суот-учуот бөҕө. Мин дьолбор, сиэстэрэлэр чугас маҕаһыын, ырыынак ханан баарын уруһуйдаан, каарта оҥорон биэрбиттэрэ, онон күн аайы эбиэттэн киэһэ барар-кэлэр буолбутум. Бары сакаастартан харчы ордорунан, балтыбар виноград, дьаабылыка, оҕуруот аһын атыыласпытым. Биир моһуога – аны кыайан сиэхтээбэт, ыстыырыгар сирэйин былчыҥнара хамсаатахтарына, баастара хайыта баран, ыарыыланар, хааннырар, ытыыр.

Эмиэ толкуй бөҕөҕө түһэн, винограды айахпар ыстаан, мэһийэн баран, балтым быы­каайык айаҕын аппатан, силлээн кэбиһэри сатаабытым… Харыа дуо? Баҕалаах астарын ыйыстан иһээхтиирэ.

Эти, миини эмиэ айахпынан киллэрэрим, балтым өйөнөн олорор буолбутугар, ытыыра аҕыйаабытыгар наһаа да үөрбүтүм. Билигин сөҕөбүн, нууччалыы сатаан да саҥарбат эрээри, биир тылы нууччалыы, икки тылы сахалыы саҥаран, бааһынайдаан, син дьону өйдөтөрүм.
Үс үчүгэйкээн уолаттар, элбэх сиэннэр күн сирин көрөр быаларыгар балтым «силбин ыйыстан», киһи буолаах­таабыт эбит. Бу кэнниттэн мин “быраас буолабын” диэн 12 саастаахпар бигэтик быһаарыммытым.

УЙГУУР ЭМЧИТИН ҮӨРЭҔЭ

Таня кыыс Майа оскуолатын аҕыйах «4» сыаналаах бүтэрэн, 1967 с. Саха госуниверситетыгар баҕалаах быраас идэтигэр үөрэнэн барбыта. Уопсайга олорон, сарсыарда аһаабакка бараллар, буфет үлэлиир-үлэлээбэт, онон күнүс эмиэ аһаабаттар. Онтон дьэ, киэһэ аччыктаан кэлэн баран, ас буһарынан, ыга симинэллэр. Ол кэмтэн иһэ ыалдьар, хотуолуур буолар, үөһэ тааһырбытын сэрэйэр. Хаста да эпэрээссийэлэнэр, аны быраастар “кыайан оҕоломмоккун” диэн бириигэбэрдииллэр.

Онтулара туолар курдук, кэргэн тахсан баран, ыалдьан тахсар, оҕо үөскээбэт. Холецистография оҥорон, үөһэ тааһырбытын билэн, Узбекистаҥҥа тааһы таһаарар киһи баарын истэн, кэргэнин кытта онно айанныыллар.

Бу илиҥҥилии эмтиир хирург-бырааска бэйэтин көрдөрө тиийэр, бу уйгуур киһитигэр бүтүн Сэбиэскэй Сойуус бары муннуктарыттан таастарын ыллаттара кэлэллэр эбит. Сыаната да ботуччу – 3 тыһ. солк. ылар. Оччолорго бу күндү “Москвич” массыына сыаната этэ.

Дьэ, бу эмчит бастаан дьон иһин массаастыыр, диагноз туруорар. 2 нэдиэлэ устата аһаппакка, арбуһу, сорохторго винограды эрэ сиэтэр. Ыран кэлбит дьону эмиэ истэрин массаастыыр, систиэмэ туруоран, минеральнай уулаах магнезия иһэрдэр – үөстэриттэн, бүөрдэриттэн таас бөҕө тахсар. Ону хойууларын ыарыһахтарга бэйэлэригэр сиидэлэтэн, таастарын хомуйтарар. Чүмэчи уматар буолан, олус сыта суох буолар эбит. Эмчит эмис дьону сөбүлээбэт, “сибиинньэ курдук аһыыртан ыарыы үөскүүр, уойуу диэн – ыарыы” диир. Онон быһа хаһыытаталыыр, быраҕаттанар. Сорох дьон хаһыыны эрэ ылыналларын кыыс онно саҥа өйдүүр.

Татьяна медфак 3-с кууруһун бүтэрбит буолан, бу эмчиккэ ыстаарсай сиэстэрэнэн үлэлии киирэр. “Антисанитария” дии-дии барытын сууйар-сотор, кытаанах бэрээдэги олохтуур. Эмчитэ үлэһит, өйдөөх, сытыы-хотуу, тэрээһиннээх кыыһы сөбүлээн, үрдүк хамнаһы төлүүр. Бу харчытын эмчиккэ төттөрү биэрэн, бэйэтэ ыраастанар, эмтэнэр. Биир кыра бааҥка таас тахсар. Бу кэнниттэн Татьяна оҕолонор баҕата, дьэ, туолар, улахан кыыһын Фрунзеҕа төрүүр дьоллонор. кыһыл оҕотун көтөҕөн, Дьокуускайга төннөн, үөрэҕин салгыыр, оҕолонор. Онон үрдүк хамнастан маттаҕа ол.

Эдэр быраас куорат 1-кы №-дээх поликлиникатыгар аһыырын да умнан, үлүһүйэн туран үлэлиир. Бу таһынан куорат норуодунай хонтуруолугар үлэлиир. Үлэ үөһүгэр сылдьан доруобуйата мөлтөөн, иккитэ эпэрээссийэлэнэр. Бу кэнниттэн кини өйдүүр: олоҕуҥ хаамыытын, сөпкө аһыыргын, утуйаргын, ыраастанаргын уларыппатаххына – эмп да, эпэрээссийэ да көмөлөспөт диэн.

МЭЭРИЙЭ ИННИГЭР НАСКЫ АТЫЫЛЫЫ…

Онон үлэтин уларытан, холкутук үлэлээри, «Связист» сонотуоруйга кылаабынай бырааһынан  көһөр, онно 8 сылтан ордук кэмҥэ табыллан үлэлиир. Илиҥҥи эмтээһини, эти-хааны ыраастааһыны онно киллэрэр. Холобур, тобуга ыалдьан, торуоскалаах кэлбит ыарыһахха бастаан ырыарар процедуралары оҥорон, сөптөөх хамсаныыларынан былчыҥнарын күүһүрдэн эрэ баран, Абалаах бадараанынан тобугун эмтиирэ… Ол кэмҥэ эмтэнии 21 хонуктааҕа, онон ыарыһах ыйааһына чэпчээн, торуоскатын быраҕара.

Хомойуох иһин, 1994 сыллаахха Сибээс, ты­­рааныспар министиэристибэтин ыһан кэбиспиттэрэ. Татьяна Михайловна бу минис­тиэристибэ иһинэн үлэлиир «Связист»  сонотуоруйу салайара. Онон сонотуоруйдара эмиэ сабыллыбыта, үгүс миэдиктэр үлэтэ суох хаалбыттара.

Кылаабынай быраас аһыыр-таҥнар, устудьуон оҕолорун үөрэттэрэр кыһалҕаттан, ырыынакка атыыһыттыы тахсыбыта. Харчы суох, хамнас ыйы-ый­даан төлөммөт кэмэ этэ. Оччолорго “Арбат” диэн ырыынак Ленин проспегын устун тэлгэнэрэ. Татьяна Михайловна кыбыстыытын кыайан, мээрийэ иннигэр атыыһыт дьахтарга бырыһыаҥҥа наскылары, ис таҥаһы атыылыыр буолбута.

– Хата, атыыга дьоҕур­даах эбиппин. Саҥата суох турбаппын, дьону ыҥыран, кэпсэтэн иһэбин. Син илии тутуурдаан ыытабын. Аны сибээс тойотторо аһынан эбитэ дуу, табаарбын түөрэ атыылаһан абырыыллара. Онтон бэйэм эргинэр буолбутум. Бааннарга баран, 180%-наах (!) кирэдьиити ылан баран, ый аайы Грецияҕа, Кэриэйэҕэ, Кытайга баран, атыылаһан кэлэрим. Хата, оннук сири-дойдуну кэрийбитим, омук дьоно хайдах олороллорун көрбүтүм, илиҥҥи мэдиссиинэни да билсибитим. Табааргын батараҕын эрэ, барыс диэн суох, инфляция, баан бырыһыана сиэн иһэр...

(Салгыыта бэчээттэниэ).

Хаартыска: суруйуу дьоруойун архыыбыттан.