Санаатын күүһүнэн кынаттанан

Дмитрий Васильевич  Кустуров…  хаһыатчыт аймах ытыктаан, сүгүрүйэн  Улуу-Дьаалы Кус Миитэрэй убайбыт диэн ааттыыр кырдьаҕаспыт,  саха бэчээтигэр, суруналыыстыкаҕа үйэлэргэ  өспөт өйдөбүлү, суоруллубат-сотуллубат суолу-ииһи, дьонугар-норуотугар баай духуобунай нэһилиэстибэни хаалларбыт саха саарына,  бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев чугас соратнига  былырыын баччаларга, сэтинньи 8 күнүгэр,  ала-чуо 95 сааһын туолбут күнүгэр, бу ойор күннээх Орто дойду олоҕуттан букатыннаахтык барбыта.

Саха суруналыыстыкатын классига, суруйааччы, уопсастыбаннай диэйэтэл Д. В. Кустуров айымньылаах улахан олоҕун, үлэтин-хамнаһын туһунан киин, олохтоох да бэчээккэ сырдатыллан, ахтыллан турар. Инньэ диэн туран, мэлдьи ахтар-саныыр биир идэлээх аҕа табаарыспыт, бэтэрээммит Дмитрий Васильевич биһиги кэккэбититтэн туораабыта биир сылынан кэриэстээн кини киһи быһыытынан хараактырын уратытын, сатабылын көрдөрөн, 40‑тан тахса сыл алтыспыт араас түбэлтэлэрбититтэн, түгэннэрбититтэн быһа тардан кэпсээри гынабын.

Хоннохтоох охсооччу этэ

Миитэрэй Кустуурап саамай сөбүлүүр дьарыгынан от охсуута этэ. Хойукка, 2000 сыллар саҕаланыыларыгар диэри, анал хотуурун арааран холбуу тутан, өрбөҕүнэн эрийэн ыга баайан, дьиэтигэр болкуонугар ыскаап иһигэр харайан туруорара, кимиэхэ да тыыттарбат этэ. Уопсайынан, хотуур биитин аһаҕастык күҥҥэ көрдөрөрү сөбүлээбэтэ. Күн сыралҕаныттан итийэн тимир эллээһинин хаачыстыбата мөлтүүр, сытыылыыры туппат буолар дии-дии хотуурун үөт, талах хойуу лабаатын быыһыгар ыйыыра, биитэр угунан туруору батары анньан баран, отунан бүрүйэрэ.

— Кус Миитэрэй куолулаатаҕына, эмиэ да сөп курдук ээ, — дэһэ-дэһэ отчут оҕонньоттор күлсэн күө-дьаа буолаллара. Сэбиэскэй кэмҥэ сайын ахсын тэрилтэлэргэ оттооһуҥҥа сорудах, былаан тириэрдиллэрэ. 80‑с сыллардаахха биһиги, “кыымнар”, Күөх хонууга боротуока үрдүнэн талахтарынан эргитиллибит кэҥэс ходуһалаах этибит. Боропсойууспут бэрэссэдээтэлэ Артем Ермолаев салалтатынан өрөбүллэргэ оттуурбут.

— Аҕам өлөн тулаайах хаалан, ийэбинээн Кириэс Халдьаайыга, Аллан өрүс үрдүгэр турар Эбэ алаас куулатыгар аҥаар илиилээх инбэлиит Киппирийээн Мылаахтыырап оҕонньордооҕу кытта дьукаах олорбуппут. Дьэ, кытаанах санаа, өһөс буолуу, олоххо тардыһыы күүһүн тыыннаах холобурунан буолбут кырдьаҕас аҥаар илиитинэн анаан-минээн оҥостубут уһун уктаах килиин сүгэтин угун ахтатыгар кыбытан мас хайытарын, угун бэйэтигэр хам кэлгинэн, соҕотох уҥа илиитин таһынан төттөрү далайан хотуурунан от охсорун сөҕө-махтайа, салла көрөрбүн билиҥҥээҥҥэ диэри умнубаппын, — диэн Дмитрий Васильевич омурҕаҥҥа олорон кэпсиир буолара.

“Диссидиэннээбит” сылларыгар, киин бибилэтиэкэҕэ үлэлии сылдьан, оччолорго 30‑лаах эр бэрдэ Хатас аннынан арыыга тэриллибит күүлэйгэ, тулуйбакка туораттан киирэн кыттан бастаан турардаах. Ол кэмҥэ бибилэтиэкэлэр эмиэ түһээн отторун оттуу сылдьар кэмнэрэ эбит. Миитэрэй Кустуурап күүлэй саҕаланыытын, кыттыылаахтар тутталларын-хапталларын, хотуурдарын оҥостоллорун-сытыыланалларын, боруобаланан дайбаталаан ылалларын сэмээр көрөн-истэн, чинчийбэхтээн баран, санаата батарбакка бибилэтиэкэ отчуттарын аатыттан күүлэйгэ кыттарга быһаарынан, испииһэккэ бүтэһигинэн суруйтарар уонна күүлэй түмүгүнэн бастаан тахсар!

— Күн устата га-ны чугаһатары дуу, кыратык ордоро дуу, охсубут быһыылааҕым, умнан кэбиһээхтээбиппин. Санаабар иннибэр аҥаар илиилээх Мылаахтыырап оҕонньор хотуурун угун хам кэлгинэн, уҥа илиитин таһынан далайан охсон куһуйар, кинини эккирэтэр курдукпун, ситиэхчэ сиппэппин. Ол аайы кыһыйан, өрүкүйэн, сэниэм эбиллэн, хоннохторум аһыллан далааһыным кэҥээн иһэр курдук. Уонна, арыы ото бэттиэмэ буолбатах, охсорго кэбирэх, наһаа маҕайа-маҕайа түспэккин, аҕылаан-мэҥилээн сэниэҕин эспэккин, — диэн Миитэрэй Баһылайабыс хаһан даҕаны “мин маннык оҥорбутум, мин инньэ гыммытым” диэн түөһүн тоҥсуммутун өйдөөбөппүн. Дьиҥинэн, оччолорго, Дьокуускай куорат уонна Орджоникидзевскай оройуон таһымнарынан ыытыллыбыт күүлэйгэ туох да бэлэмэ суох киирэн бастааһын улахан ситиһии буоллаҕа. Дмитрий Васильевич сорунуулаах ис кыаҕын, күүстээх санаатын туоһута. Бастыҥ отчут, улахан охсооччу буоларын дакаастабыла.

Өлүөнэни болуотунан туораабыппыт

Дьиҥинэн, көрүнньүктээн туораан турардаахпыт. Ол гынан, кэлин сыта-тура санаан, ыараҥнатан көрдөххө, мээнэ киһи санаммат, оҕо оонньуута буолбатах, сэрэхтээх, кутталлаах дьыала эбит. Дэлэҕэ, кэлин истэннэр Мэҥэ Хаҥалас МЧС-тара төлөпүөннээн: “Бу үлүгэрдээх дьон бэйэҕитинэн туох буола сылдьаҕытый, ол-бу буолан хаалбыккыт буоллар биһиги үрдүбүтүнэн барыа этэ”, — диэн айдаарыахтара, мөҕүттүөхтэрэ дуо…

Ити 2001 сыллаахха, Ленскэй куорат ууга тимирбит сайыныгар этэ. Бээтинсэ күн хаһыаппытын оҥорон бүтэрэн, бэчээккэ туттаран баран, 5 чааһы ааһыыта оччолорго 70‑нун ааһан эрэр аксакалбыт Миитэрэй Кустуурап, эрэдээктэри солбуйааччылар Апанааһый Дохунаайап уонна мин буолан эрэдээксийэбит УАЗигынан Табаҕа тумсугар өрүс кытыытыгар бырахтардыбыт. Мотуоркалаах убайга мотуоругар уонна бэйэтигэр сапараапкаланарыгар диэн харчы төлөөн, уҥуор мин дойдум Ороссолуода анныгар бырахтардыбыт. Ити аата табаарыспытыгар отугар көмөлөһө, субуотунньуктуу Эбэбитин туораатыбыт. Үрүксээктэрбитин сүгэн, боротуоканы, күөллэр атахтарын кэһэн туораан, чаас аҥаарын курдугунан табаарыспыт оттуур ходуһатыгар тиийбиппит, киһибит биһиги эрэ иннибитинэ хомунан дьиэлээбит, оллооно өссө да буруолуу сытар. Бугул бөҕө кэчигирээбит, ходуһатын аҥаара өссө да охсулла илик. Хотуурдар аарыма үөт лабаатыгар ыйанан тураллар, кыраабыл, атырдьах, тэрил барыта баар.

Оттуур сиргэ, үүнүүлээх ходуһаҕа кэлбит дьон сылаабытын таһааран аһаан-сиэн, сөрүүн балаҕан иһигэр нуктаан, Миитэрэйбит хамаандатынан сарсыарда 4 чаас саҕана хотуурдары талынан, сииктээх оту бэрт чэпчэкитик охсон куһуйбутунан бардыбыт. Күлэ-үөрэ, ырыа-тойук аргыстаах, кырдьаҕаспыт хам буолбат кэпсээнэ доҕуһуоллаах, чахчы да астына, дуоһуйа үлэлээммит, сарсыарда 8 чааска ходуһа охсуллубатах аҥарын нэлэтэн кэбистибит. Чээй иһэ олордохпутуна табаарыспыт кэргэнинээн, оҕолорунаан тиийэн кэлэн соһуйуу-өмүрүү, үөрүү бөҕө буоллулар. “Бачча кэлэн биэрбит бухатыырдар охсууну бүтэрбиккит, дабаай, отто кэбиһиэҕиҥ!” — диэн буолла. Эмиэ үөрэ-көтө, күлэ-сала үлэлээн 20‑лии сэнтиниэрдээх 2 оту сымыыт курдук кэбиһэн чөкөтөн кэбиспиппит.

Уот куйаас, эргиччи ойуур баһаара туран буруо-тараа бөҕө күн өрүскэ киирэн сөтүөлээн, күөгүлээн күстэх бөҕөнү ылыбыратан таһааран ыһаарылаан сокууска мааныта буолбута. Ол сылдьан көрдөххө, кытылга үөһэттэн, өрүс баһыттан уу аҕалбыт тутуу маһын арааһа, быа-туһах, боробулуоха, ол-бу мал-сал, буочука дэлби анньыллыбыт. Бэрэбинэлэри көрө-көрө, төбөбөр “болуот” диэн санаа хатанан хаалбыта. Оттон уун-утары, арыый халдьы соҕус Табаҕа хайатын тумса субу үтэн киирэн турар. Нөҥүө күнүгэр, өрөбүлгэ, сүбэлэһэн суолбутун көннөрөргө быһаарынан, 6‑лыы миэтэрэлээх 8 бэрэбинэни холбоон катанка боробулуоханан эпсэри баайан, буруустар үрдүлэринэн хаптаһынынан муосталаан, уһун талахха түннүк устуоратын былаах курдук баайан туруору анньан хаптаһын эрдиилэнэн, дьоммутун кытта быраһаайдаһан сүүрүк устун устан ньолбоһута турбуппут.

Кырдьаҕаспыт, Миитэрэй Баһылайабыспыт, бастаан саҥатыттан маппыт курдук иһийэн, болуот ортотугар олорбута. Табаҕа тумсугар чугаһаан иһэн Эбэбит сүүрүгэ илин Хаптаҕай диэки өҕүллэр эбит. Сүүрүккэ тартаран болуоппут ол хоту устан, Афанасийдыын хаптаһыммытынан эрдинэ сатыырбытын истибэккэ ыксаталыы сырытта. Миитэрэй Баһылайабыс ыстанан туран, бэрт сорунуулаахтык хаптаһыны хаба тардан эмиэ эрдиспитинэн барда. Бу булумахтана сылдьан кэннибититтэн “Михаил Светлов” күүлэй борокуота ситэн, суолун мэһэйдэтэн хаһыыран-ыһыыран ууга-уокка түһэрэ сыста. Бэрт эрэйинэн, ийэ-хара көлөһүммүт тохтон, сүүрүктэн төлө көтөн туорааммыт Табаҕа тумсугар кытыыга тиксэммит “һуу” диэбиппит.

Инньэ гынан, 21‑с үйэҕэ Индигир өрүс уола Афанасий Дохунаев, Алдан өрүс уола Дмитрий Кустуров, Өлүөнэ Эбэ уола мин буолан Улуу Эбэбитин — Өлүөнэ өрүһү болуотунан туораан турабыт. Оччолорго мин 50‑наах, Афанасий 40‑тан тахсыбыт эдэрдэр буоллахпыт. Оттон Дмитрий Васильевичка, 70‑тан тахсыбыт эмэнсийбит киһиэхэ, чахчы эр санааланыы холобура буоллаҕа.

Иван Ксенофонтов‑Силиги