Сандаарыйа. Үрүҥ күммүт ырыаһыта

Александра Григорьева-Сандаарыйа «Күн тахсыыта» диэн ааттаан саҥа кинигэни бэлэмнээбитин умсугуйан туран аахтым, уһуну-киэҥи толкуйдаатым, уруккуну-хойуккуну санаатым. Оҕо сааһым оһуорданна, устудьуон сылларым уруһуйданнылар, эдэр кэмим эриэккэс күннэрэ элэстэннилэр, дьыл кэмнэрэ, айылҕа көстүүлэрэ дьэрэкээн ойуу буолан уһуннулар. Тиһиллэн тахсыбыт тыллар дьүрүскэн дорҕоонноро куппун туттулар, сөҕөр-махтайар турукка киллэрдилэр.

Хомуурунньук үс чаастан турар: хомоҕой хоһооннор, ытык дьон туһунан ыстатыйалар уонна поэтесса айымньыларын нуучча тылыгар тылбаастар.
Кинигэ аатын курдук сырдык, сылаас. Лириичэскэй дьоруой, ааптар бэйэтэ — олохтон үтүөнү эрэ күүтэр ыралардаах, кэрэни эрэ көрөр ураты майгылаах, уйаҕас дууһалаах кыыс-дьахтар. Кини бэйэтэ да билбэтинэн тулатын сырдатар, сылааһынан илгийэр, саймаархай санаатынан сандаардар.
Сандаарыйа… Күн курдук аат. Александра Михайловна ити аатын, биллэн турар, мээнэ, санаата да ылбатах. Чугас аймаҕа Сергей Зверев-Кыыл Уола кинини таптаан «Сандаарыс», «Сандаарыйа» диэн ааттыыр эбит. Улуу таай улаҕатыгар улааппыта киниэхэ элбэҕи биэрбитэ чахчы. «Ыһыах саҕана кини оһуокайын батыһа сылдьан истэрим», — диэн поэтесса кэпсиир.
Онон Александра Григорьева айар үлэ аартыгар тахсыбыта силистээх-мутуктаах. Кини суруйар: «Аллаах атым дьалкыппакка тардар Улуу убайым Кыыл Уолуттан албан алгыстаах, сыыдам сылгым дьулуруйа айанныыр ытык төрүттэрбиттэн соргулаах суоллаах».
Айар абылаҥҥа ылларбытын Сандаарыйа өссө маннык быһаарар:
«Мин төрөөбүт күммэр
Сулуу куттарбытым
Сулуһунан,
Халыым төлөппүтүм
Хатыҥ туналынан,
Сүктүбүтүм
Сибэкки чэчигин сэтиилэнэн,
Күн күлүмүн энньэлэнэн.
Үс тоҕуһа,
Тоҕус тоҕуһа
Кэһии буолан сиэтиллэрэ
Тыл эгэлгэтэ,
Эриэккэһэ, кэрэмэһэ.
Сундууктарбар толору
Кыымнаах ырыа дьапталлара,
Кыынньар тойук тапталлара».
Сулус, хатыҥ, чэчик, күн уонна тыл, тыл, тыл… Дууһа кылын таарыйан, ытатар-ыллатар, быдан дьыллааҕы былыргыны араллааннаах аныгыны кытта аймаһыта ситимниир Тыл!
Сандаарыйа духуобунай баайы сыаналыыра кини хоһоонноругар дьоруойун тула тутар эйгэтигэр көстөр. Бу аламай маҥан күн, сулустаах халлаан, күөх хонуу, хатыҥ чараҥ, куба хаар, үрүҥ түүн, Бүтэй Бүлүү… Күнүнэн, халлаанынан, сулуһунан үлүһүйүү — духуобунай олох көстүүтэ. Ол куһаҕан буолбатах, ол гынан баран, аҕыйах ахсааннаахтар ону уйаллар. Сирдээҕи олох киһитэ сороҕо ити баайы өйдөөмүөн, ылынымыан сөп.
«Оттон мин халлааны туойбуппун,
Көппөхтөөх дойдубун умнаммын,
Тумаҥҥа үктэнэн турбуппун.
Сулуһу сураспыт дьылҕабар,
Ыйдаҥа толбонноох ыллыкпар,
Көтүппүт үрүҥ лыах ырабар,
Кырыымпа дорҕооно ырыабар
Мин бүгүн соҕотох хаалбыппын».
Ити «Бэлэх» диэн хоһоонтон устуруокалар киһи-киһи туспа стихиялааҕын көрдөрөллөр. Саһарчы көрбүт эдэркээн тугут уол Бүлүү эбэни тапталлааҕар бэлэхтиир, кыыс киниэхэ утары Халлааны уунар. Бу икки стихияларынан олох көстөр. Өрүс долгуннурар, кини куту көтүтэр дириҥэ, дьалхаана харахха утары көстөр, биллэр. Оттон халлааны көрдөххө биир тэҥ нэлэмэн киэҥ куйаар, ол гынан баран кубулҕат. Халлаан – сырдык уонна хараҥа, халлаан – итии уонна тыйыс. Халлаан – олох! Онон туҥуй уолчаан халлаан хахсаатын уйбакка муммут, сүппүт.
Кыыс үөһэттэн айдарыылааҕа халлаана суох сатамматыттан көстөр. Кини Халлаан уола Хаардьыт Бэргэҥҥэ анаммыт, аны санаата сап-саһархай харахтаах Сир сайаҕас уолугар иэҕиллэр, ол быыһыгар быдан дьыллар быыстарыттан күлүмүрдэс куйахтаах, чаҕыл үҥүүлээх Боотур эмиэ да түүлгэ, эмиэ да илэ-бодо биллэн ааһар. Поэтесса илэ олоҕу кытта баай фантазиятын холбуур. Ити үс эр бэрдэ кини олоҕор улахан суолталаахтар. Халлаан уола тыл баайын биэрбит, Сир уола уҥар-таалар тапталы, илгэлээх иэйиини биллэрбит, оттон «түҥ үйэлэртэн тиллэн» кэлбит Эллэй Боотур тылы сааһылаан дьоҥҥо тиэрдэр дьоҕуру уһугуннарбыт. Бу, мин санаабар, Сандаарыйа ытык төрүттэрин түмүллүбүт уобараһа.
«Сиргэ ааспыт олоҕуҥ
Аал Луук ытык маһыгар
Миэхэ илдьит гынанныҥ
Кыбыппытыҥ кыһанан
Куба үрүҥ куорсунун.
Ол куорсунунан саатыы
Сандаар лииһи оһуордуубун.
Түҥ үйэлэртэн ааккын ааттыы
Суруктарбар хоһуйабын…».
Ханнык баҕарар айымньы киһиэхэ үтүө дьайыытынан сыаналанар. Оттон хоһоон ону таһынан тыллары анаан кэккэлэппит тупсаҕай тутулунан, дорҕооннору сатабыллаахтык дьүөрэлээбитинэн эмиэ биһирэнэр.
Сандаарыйа хоһуйуутугар араас уус-уран ньыманы туттар. Сүрүннээн, омос көрдөххө, параллелизмынан баай көҥүл хоһоон. Ардыгар рифма да көстөн ааһар уонна аллитерация киэргэтэр. “Хаар түһэр түүнүгэр”, “Саҥа дьыл түүн” иккис хоһоонугар бииртэн-биир ситимнэһэн тахсан иһэр аллитерациялаах устуруокалар киһини аахтар-ааҕа туруох курдук ураты турукка киллэрэллэр.

Александра Михайловна силлабическай быһыылаах хоһооннору эмиэ тиһэр. Олортон саха ыччатыгар киэҥник тарҕаммыт ырыалар тахсыбыттара. Кинигэҕэ мин бэркэ билэр «Саҥа хаар» диэн ырыабын булан, сүтэрсибит доҕорбунаан көрсүбүттүү үөрдүм. Ырыа буолбут хас да хоһоон бу хомуурунньукка бааллар: “Эйигинниин вальстаатым”, “Үрүҥ түүн” уо.д.а.
Айыылартан тыл баайын бэлэхтэтэн ылбыт буолан, Сандаарыйа ойуулуур-дьүһүннүүр ньыма арааһын хоһоонноругар холбуур. Сонун тэҥнэбиллэр, эпитеттар, метафоралар, перифраз, метонимия ханнык баҕарар айымньыны тупсараллар: солко кыламаннар суһумнара буолан саһарҕа тыллар; туманнаах кыһын тэтэркэй сулуһа – алаадьы; көмүс кулунчук күн мэччийэр; тииҥчээн ырыа буолан чуораанчыктыы чаҕаарыйар; сааскы кустук курдук чыычаах үөрэ; кыһыл кыбытыылаах оһуор тэҥэ кынаттаахтар; үрүҥ сиэллээх атыыр үөрэ арҕаһыгар көй сулуһу ыырдан көҥүл сиэлэринии Бүтэй Бүлүү долгуһуйар; илим сиидэ хараҕыгар иилистибит тууччах тэҥэ мөхсөр сүрэх; көҕөччөр былыттар — айаас аттар, ый үрүҥ халтаһата, дьэбин буолбут сэбирдэх…
Оттон бу тыыннаҕымсытыы холобурдарын көрүҥ: көмүс кулунчук күн түөрт туйаҕыттан кыым саҕыллар: сиик таммаҕа ытыһын таһынар; үрүмэччи сибэккини кууһар; тэллэй ханна эрэ сүүрэн эрэр; айаас аттыы мөхсөр ыралар; хатыҥ чараҥ кыргыттара түһүлгэҕэ төбүрүөннээн хомус тардар оонньуулара; түүн ый уотун ытыһан суунара; этиҥ оҕонньор үҥкүүлээн лиһийиэ, курбуу чаҕылҕан кыыстыын имэҥирэ эккириэ, күлэ-күлэ күһүгүрүө; көҕөччөр былыттары — айаас аттары көлүйбүт ый аналлааҕар тиэтэйиэ; тэһииркээбит үрүйэ, кылбачыгас былаатын ыксалынан иилинээт, күтүөттээбит суорба тааска тэбиниэ; толуу тииттэр толкуйга ылларбыт дуулаҕа төбөлөрүн тыал силигирэтиэ…
Ааҕааччы хараҕар барыта хамсаан-имсээн, тыастанан-уустанан, тиллэн кэлэр. Күн тахсыыта көстүү эрэ буолбатах, өссө дорҕоон — көмүс чуораан, биһик ырыата, кылыһах ырыа. Иэҕиллибит кустук сэттэ кылын таарыйдахха, дьикти дорҕоон дьирибиниир. Өссө утуйбут үйэлэргэ «халлаан хахайдар хабырыттар хаһыылара», «уордаах дьөһөгөйдөр уоттаах иҥэрсийиилэрэ» ой дуорааннанан кутуллар. Ону кытта сир-халлаан сипсиэрэ, үрүйэчээннэр күлсүүлэрэ, солко халадаай суугуна, кыыс-дьахтар киэргэлин кылыгырас тыаһа, өрө көтөҕүллүүлээх түгэннэргэ күөрэгэй ырыата, эйээркэй эһиэкэй, дьиэрэһийэр тойук, хомус дьүрүскэнэ – олох чуораанын музыката…
«Тыҥ хатыыта» метафора-хоһооҥҥо халлаан сырдыан иннинээҕи кылгас кэм олох уратытык, киһи соһуйан, сонурҕаан хос-хос ааҕыан курдук эриэккэстик суруллар. Манна ааптар ойуулуур-дьүһүннүүр тыл маастара буолара ырылхайдык көстөр.
Лириичэскэй дьоруой орто дойду олоҕун ордорор, кэмниэ-кэнэҕэс Халлаан Уолун хамначчыта буолбатаҕыттан үөрэр. Кини бу сиргэ тирэхтээх буолуон, үүт-тураан олохтонуон баҕарар. Ол бэлиэтэ хоһооннорго кэмиттэн кэмигэр олбох көстөн ааһар: үрүҥ былыт олбоҕуттан күн тахсар, сардаана олбохтоох сайын, өрүс толбонноро — дьол-соргу олбохторо, ортоку олук оһуор-дьарҕаа олбоҕо, оҕуруолаах омурҕан олбоҕо, үрүҥ сылгы олбох…
Оттон айар үлэ алгыстаах айаныгар сылдьарын поэтесса сылгынан уобарастаан көрдөрөр. Хоһооннорго эмньик кулун элэстэнэр, көмүс кулунчук көччүйэр, тойтоҕоркоон кутурук — туорах кулунчук ийэтин эмэр; үрүҥ сиэллээх атыыр үөрэ сиэлэр; кыһыл көмүс сиэллээх хара сылгы хаары хаһыйар; айаас ат өрө мөхсөр; улаан сылгы уйан хаартан уйуһуйа тэбинэр; Дьөһөгөй оҕото көҥүлгэ көччүйэр; Халлаан уола Хаардьыт Бэргэн халбас хара атын миинэн хараҥаттан уһуурар; хаҥыл сылгылар туйахтарынан чигдини табыйаллар; кытыт сылгылар кытыгырас дьоруонан салаллаллар; сиэлэ, көҕүлэ өрүкүйэн сиэр ат сиэлэр; Эллэй Боотур үрүҥ ата дьохсооттуур; аллаах ат туйаҕын тыаһа табык буолан ньиргийэр; хара чуоҕур айаас ат сэргэ аттыгар тохтуур. Ону кытта хаҥыл быыкаа соноҕостор, соргулаах соноҕостор, сулустаах соноҕостор – уол оҕо куттара, ийэ инники эрэллэрэ, удьуор хааны ууһатааччылар уһун айаҥҥа бэлэмнэнэллэр, уһаты-туора сырсаллар.
Александра Григорьева-Сандаарыйа бу кинигэҕэ хомуллубут хоһоонноругар олох, дьол, дьахтар анала, айар үлэ абылаҥын өлбөт-сүппэт кыһалҕалара көстөллөр. Бөлүһүөктүү ис хоһоонноох айымньылар ааҕааччы иэйиитин таарыйаллар, Үтүөҕэ, Кэрэҕэ, Өй-Санаа өрөгөйүгэр сирдииллэр, Дьол аттыгар баарын өйдөтөллөр.
Мин филологическай наука доктора, бэрэпиэссэр, литература кириитигэ Николай Тобуруокап: «Сандаарыйа ураты истиҥ тыллардаах, муҥутуур кэрэ формаҕа кутуллубут хоһооннорго иэйэн-куойан туойбута умсугутар, долгутар, уйадытар, ылыннарар», -– диэн Сандаарыйа айымньыларын сыаналаабыт тылларын санаан кэлэбин.

Светлана ВИНОКУРОВА-СЫРДААНА, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ