Сардаана Боякова: “Наукаҕа арыйыылар бааллар”

Бу күннэргэ Арассыыйа Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Гуманитарнай чинчийиилэр уонна хотугу норуоттар кыһалҕаларын института тэриллибитэ 90 сылын туолла. Институт дириэктэрин, устуоруйа наукатын дуоктарын, СӨ Наукаларын академиятын дьиҥнээх чилиэнэ Сардаана Ильинична Боякованы кытта сэһэргэстибит.

— Сардаана Ильинична, үйэ кэриҥэ кэм устата институт учуонайдары түмэн, саха норуотугар киллэрбит кылаатын туһунан сэһэргии түһүөҥ дуо?

— Институту уһулуччулаах судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэл, сахалартан аан бастакынан лингвистическэй наука хандьыдаата буолбут Былатыан Ойуунускай тэрийбитэ. Биһиги институппут аан бастакыттан Саха сирин норуоттарын култуураларын, тылларын, үйэлээх үгэстэрин харыстыыр, байытар сыаллаах тэриллибитэ. Бу ытык “миссияны” биһиги 90 сыл устата тутан, сайыннаран кэллэхпит.

Дойдубут хотугулуу-илиҥҥи өттүгэр бастакынан тэриллибит научнай, академическай институт буолабыт. 1947 сыллаахха Саха сиригэр Сибииргэ аан бастаан ССРС Наукатын академиятын базатын биһиги институппутугар тирэҕирэн, тэрийбиттэрэ. Холобур, Новосибирскайга 1956 сыллаахха эрэ тэриллибитэ. Онон биһиги Сибииргэ саамай кырдьаҕас институт быһыытынан биллэбит.

Платон Алексеевич аан бастакыттан араас оройуоннарынан сылдьан, фольклору, олоҥхону суруйан хаалларар соругу туруорбута. Ааспыт үйэ 40-с сылларыгар диэри икки улахан эспэдииссийэ тэриллибитэ. Бүлүү бөлөх оройуоннарыгар Ойуунускай бэйэтэ бырагырааматын оҥорон, тэрийэн ыыппыта, онно Андрей Саввин уонна Сэһэн Боло тиийэн, үлэлээбиттэрэ. Платон Алексеевич бу кэнниттэн репрессияламмыта, онон ити кини кэриэс үлэтин курдук буолар.

1939-40 сс. эспэдииссийэни хоту оройуоннарга ыыппыттара. Бу сылдьан, элбэх олоҥхону, ырыалары-тойуктары, фольклору хомуйбуттара. Сэһэн Боло ол сылдьан, аар тайҕа ырыаһытын Сергей Звереви наукаҕа арыйбыта. Төһө да сэбиэскэй идеология кытаатан турдар, “хаалынньаҥ олох көстүүтэ” диэн боппуттарын үрдүнэн, ойууннар тойуктарын, үгэстэрин суруйан хаалларбыттара. Ол баай биһиги архыыппытыгар хараллан сытар, билигин үлэбитигэр онно тирэҕирэбит. Ол хомуйбатахтара буоллар, хаалыа, букатын сүтүө этэ. Оччотооҕу учуонайдар норуоппут духуобунай, култуурунай баайын сүһэн хаалларбыт улахан өҥөлөөхтөр.

Гаврил Ксенофонтов, Авксентий Мординов, Григорий Попов, Георгий Башарин, Георгий Эргис, Лука Харитонов, уо.д.а. – институт бастакы көлүөнэ учуонайдара. Эдэр суруйааччылар Суорун Омоллоон, Николай Заболоцкай-Чысхаан, Эллэй, уо.д.а. биһиэхэ эмиэ үлэлээн ааспыттара.

Институт 90 сыллаах устуоруйатыгар биирдэ сабылла сылдьыбыта. Репрессия миэлиҥсэтигэр түбэһэннэр, сэриигэ бараннар, институт үлэһитэ суох хаалбыта. 1941 сыл атырдьах ыйыгар дириэктэр Роман Иннокентьевич Местников сэриигэ барбыта, ол иһин быстах кэмҥэ сабан кэбиспиттэрэ. Ол саҕана архыыбы харайааччы быһыытынан Георгий Башарин хаалбыта. Кини ыарыһах этэ, сэриигэ барбатаҕа. Икки сыл сабыллан туран баран, 1943 сыл сэтинньитигэр аһыллыбыта, аата уларыйан, Тыл, литература, устуоруйа института диэн буолбута.

Науканы сайыннарарга Сэбиэскэй Сойуус улуу учуонайдара Алексей Окладников, Елизавета Убрятова, Сергей Токарев, Сергей Бахрушин, уо.д.а. биһиэхэ кэлэн, үлэлээн, улахан кылааттарын киллэрбиттэрэ. Ол саҕана өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн улахан кэрэспэдьиэннэр ситимнэрин тэрийбиттэрэ. Үөрэхтээх, тылы, устуоруйаны, этнографияны билэр дьону хамнастаан үлэлэппиттэрэ. Кинилэр хомуйбут үлэлэрэ архыыппытыгар харалла сыталлар.

Сэрии кэнниттэн институт кэҥээн барбыта, элбэх фольклорнай, диалектологическай эспэдииссэйэлэр тэриллибиттэрэ. 50-с сылларга аан бастаан 3 туомнаах “Саха сирин устуоруйата” тахсыбыта, онно Арассыыйа биллэр учуонайдара кыттыбыттара.

Сайдан-кэҥээн, ол саҕаттан хайысхаларбыт чопчуламмыттара: археология, устуоруйа, этнография, саха тыла, литератураны үөрэтии, фольклористика, ускуустубаны үөрэтии сектора. 50-с сыллартан хотугу норуоттар тылларын үөрэтэр бөлөх, онтон сектор тэриллибитэ. Ускуустубаны үөрэтии секторын саха бастакы композитора Марк Жирков салайбыта. Онно биллэр искусствоведтар: саха үҥкүүтүн үөрэппит Мария Жорницкая, Иннокентий Потапов, Владимир Иванов, уо.д.а. үлэлээбиттэрэ.

70-с сс. саҥа этносоциология лабораторията аһыллыбытыгар, бастакы этносоциолог Иван Аргунов салайбыта. Билигин аан дойдуга аатырар этносоциологтар Ульяна Винокурова, Борис Попов, Ирина Подойницына, Дария Брагина, уо.д.а. үлэлээбиттэрэ.

70-80-с сс. учуонайдарбыт Саха сиригэр эрэ буолбакка, Сибииргэ барытыгар, Камчаткаҕа тиийэ, элбэх эспэдиисийэлэргэ сылдьаллара, улахан үлэлэри суруйбуттара. Холобур, научнай оскуоланы тэрийээччилэр: саха тылын грамматикатын үөрэтэр Лука Харитонов, устуоруктар Георгий Башарин, Федот Сафронов, Михаил Хатылаев, Василий Иванов, Данара Ширина, уо.д.а.

Дойду үрдүнэн наукаҕа кириисис бүрүүкээн, 90-с сс. ыарахан сыллар этилэр. Ол да буоллар, Саха сиригэр суверенитет ылыллан, М.Е. Николаев ыытар бэлиитикэтиттэн өрө көтөҕүллэн, норуот култууратын, тылын сайыннарыыга биһиги учуонайдарбыт улахан кылааты киллэрбиттэрэ. Сорох бырааһынньыктары олохтуурга, холобур, Төрөөбүт тыл-өс күнүн, ыһыаҕы үрдүк таһымҥа таһаарарга биһиги учуонайдарбыт үлэлэспиттэрэ.

1992 сыллаахха биһиги институппутуттан аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыһалҕаларын үөрэтэр институт арахсыбыта. Бу аан дойдуга суох ураты институт буолар.

1994 с. Саха сирин Наукатын академията тэриллэн, биһиги онно киирэн, 2008 с. диэри үлэлээбиппит. 1995 с. Тыл, литература, устуоруйа институтун оннугар Гуманитарнай чинчийии института диэн буолбута. 2009 с. икки институту холбоон, билигин Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыһалҕаларын үөрэтэр институт диэн буолабыт.

Саҥа ситиһиилэр, арыйыылар

— Аныгы үйэҕэ туох соруктаах, хайдах хайысхалаах үлэлии олороҕут? Туох ситиһиилэр, арыйыылар баалларый?

— Билигин уонча салаа, биэс отдел (устуоруйа, саха тыла, фольклористика уонна литератураны үөрэтии, хотугу норуоттар филологиялара, этносоциология), үс научнай киин (Арктиканы чинчийии киинэ, Устуоруйа, култуура интеллектуальнай киинэ, Социолингвистика киинэ), Археология уонна Эдэр учуонайдар лабораториялара бааллар. Институкка 170 үлэһит, ол иһигэр 104 научнай үлэһит: 21 дуоктар, 60-тан тахса хандьыдаат баар. Урут үлэлээн ааспыт учуонай убайдарбыт үгэстэрин тутан, эрчимнээх, эдэр көлүөнэ чинчийээччилэри түмэн, айымньылаахтык үлэлии-хамсыы олоробут.

2005 с. олоҥхобут ЮНЕСКО-ҕа аан дойду кылаан чыпчаал айымньытынан билиниллибитэ. Ол саҕана олоҥхо отдела (сэбиэдиссэй Агафья Захарова) диэн баар этэ, биһиги фольклористарбыт хас да сылы быһа түүннэри-күнүстэри үлэлээн, бу сөҕүмэр кыайыыны ситиспиттэрэ.

Саха дьоно бары билэр, киэн туттар ситиһиибит – 15 туомнаах “Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта” тахсыбыта. Хас да көлүөнэ учуонайдар Федор Слепцов салайыытынан, үйэ аҥаарын кэриҥэ кэм устата үлэлээн, таһаардылар.

2021 с. 3 туомнаах “Саха сирин устуоруйата” тахсыбыта. Эппиэттээх эрэдээктэр – оччотооҕу дириэктэр Анатолий Алексеев. Бу наукаҕа улахан суолталаах үлэ торумнаммыта.

40-тан тахса туомнаах “Культура коренных народов севера” тахсыбыта.

Археологтарбыт кэнники уон сылга орто үйэлэри үөрэтиигэ саҥа сүүрээни киллэрдилэр. 200 кэриҥэ саҥа археологическай пааматынньыгы арыйдылар. Ол иһигэр, Кулун Атах култууратыгар саҥа тылы эттилэр. Урут Анатолий Гоголев Кулун Атах култууратын аһарын саҕана, саха омуга норуот быһыытынан 14-15-с үйэлэргэ үөскээбитэ диэн буолара. Археологтарбыт кэнники кэмҥэ Кулун Атах култууратын дириҥэттилэр. Саха норуота Саха сиригэр 10-11-с үйэҕэ номнуо үөскээбит диэн дакаастаатылар. Дьиҥэ, түүр, монгол омуктара 3-4-с үйэлэртэн кэлэн, булкуһан барбыттар. Кулун Атах култуурата тугунан биллэрий? Сахалар саамай хотугу эргимтэҕэ сүөһүнү иитэн олорор норуоппут. Ол үйэтээҕи сүөһүнү көрөн олорбут чахчыларын булбуттара.

Быйыл сайын археологтарбыт улахан үлэни ыыттылар. Научнай үлэ эрэ буолбатах, харыстыыр-быыһыыр үлэни эмиэ ыыталлар. Арассыыйа үрдүнэн бакаа соҕотох эрэгийиэҥҥэ – Саха сиригэр 2010 с. этнологическай эспэртиисэ туһунан сокуон ылыныллыбыта. Ол сокуон чэрчитинэн, улахан тутуу барарыгар аҕыйах ахсааннаах норуоттар олорор сирдэрэ хабыллар буоллаҕына, булгуччу эспэртиисэ ыытыллыахтаах. Кинилэр ол хампаанньалартан толуйуу ылыахтаахтар. Оннук эспэртиисэлэри биһиги ыытабыт.

Быйыл Өлүөнэ муостата тутулла турар сиригэр, Мэҥэ Хаҥалас Хаптаҕайыгар, улахан үлэни ыыттыбыт. Олус киэҥ, 7 тыһыынча кэриҥэ гектаар иэннээх сиргэ сүүсчэкэ киһи үлэлээтэ. Научнай салайааччылара – Розалия Бравина, этэрээт салайааччылара – Александра Прокопьева, Иван Степанов. Хонуу үлэтэ бүттэ, билигин сыл бүтүөр диэри хомуллубут эспэнээттэри, чахчылары кытта чинчийии үлэтэ ыытыллыаҕа.

Хаптаҕайга былыргы сахалар олорбут сирдэрин буллулар. Бакаа 17-18-с үйэнэн бэлиэтиибит, сиһилии анаалыс быһаарыаҕа. Интэриэһинэйэ диэн, аан бастаан буллулар – саха ууһун дьиэтин, сарыы кырааскаларын, элбэх керамиканы, о.д.а. Сэрэйдэххэ, 18-с үйэҕэ итинтэн чугас Тамма тимири уһаарар собуота баара, докумуон быһыытынан, онно Буотаматтан тимир болгуотун өрүһүнэн аҕалаллара. 1735 с. Витус Беринг иккис Камчаткатааҕы эспэдииссийэтин хааччыйар туһуттан, собуот тутуллубута. Ол үлэһиттэрин аһатар, олордор сир чугас баар буолуохтаах. Нөөрүктээйи сахалара онно үлэлээбиттэрэ диэн докумуоннар туоһулууллар. Баҕар, ол оннук сирдэрин таба туппут буолуохпутун сөп.

Улуустары кытта үлэ

— Харалла сытар архыыппыт баай матырыйааллаах. Хомойуох иһин, ону чөлүгэр түһэрэргэ, сыыппараҕа көһөрөргө үп көрүллүбэт. Улуустар ону өйөөн, чопчу бырайыакка үбүнэн көмөлөһөллөр. Холобур, Чурапчы улууһа Андрей Саввин пуондатын сөргүтэргэ, сыыппараҕа көһөрөргө көмөлөһөр. Ол иннинэ Саввин пуондатыттан “Гончарное дело якутов” уонна “Пища якутов”  кинигэлэри таһаарбыппыт. Тута сэдэх библиографическай таһаарыы буолбута. 2022 с. дьааҥылар үбүлээннэр, хотугу эспэдииссийэ матырыйаалларыттан “Фольклор верхоянских якутов” кинигэни таһаарбыппыт, ол эмиэ тута бүппүтэ. Быйыл ити үс кинигэни нууччалыы тылбаастаан, эбии быһаарыылаан, ойуулаан, хос таһаарар былааннаахпыт. Маны тэҥэ, улуустар олоҥхолорун, фольклорнай матырыйаалларын эмиэ таһаарабыт.

Намнар көмөлөрүнэн, өссө биир ситиһиилээхпит. Биһиги архыыппытыгар улахан суруйааччылар пуондалара эмиэ баар: Николай Неустроев, Өксөкүлээх Өлөксөй, уо.д.а. докумуоннара, архыыптара. Илья Чаҕылҕан 2 туомун таһаарбыппыт, 3-с туомугар урут бэчээттэммэтэх айымньылара, тылбаастара, эпиграммалара, ойуулара, суруктара, о.д.а. тахсыахтара.

Фольклорист Георгий Устинович Эргис пуондата баар. Аҕыйах сыллааҕыта биир дьааһык докумуонун булан ылбыппыт. Аатырар фольклорнай матырыйаалларыгар киирбэтэх үлэлэрэ бааллар эбит. Ону ситэрэн-хоторон, таһаарар былааннаахпыт.

Улуустары кытта салгыы үлэлэһиэхпит. Кэнники үс сылга 15 улууһу кытта дуогабар түһэристибит. Кинилэр ыытар тэрээһиннэригэр биһиги өттүбүтүттэн сүбэ-ама, лиэксийэ баар буолар.

“Монгол, нуучча, саха тылын тылдьыта” тахсыаҕа

—Үбүлүөйдээх сылбытыгар хас да тылдьыты таһаардыбыт. Грамматиктар кэлэктиибинэн улахан монографиялара таҕыста. Былырыын уһулуччулаах учуонай, суруйааччы Гаврил Курилов олохтон туораабыта. Кини бүтэһик үлэтэ “Юкагир-нуучча тылдьыта” этэ, ону таһаарыахпыт.

Филологтарбыт монголлары, бүрээттэри кытта үлэлэһэн, “Монгол, нуучча, саха тылын тылдьытын” бэлэмнээтилэр. Быйыл 1-кы туома бүппүтэ, сыл бүтүөр диэри таһаара сатыахпыт. Барыта 5 туомнаах, ол онтон 4 туома тылдьыт, 5-с туома – “Монголлуу, сахалыы тэҥниир тылдьыт” буолуоҕа. Саха тылын 20%-на монгол тыла дииллэрэ, билигин 30%-на диэн буолла. Учуонайдарбыт түҥ былыргы монгол тылын кытта тэҥнээтилэр. Онон наукаҕа саҥа арыйыылар бааллар.

— Оттон түүр тылларын кытта тэҥниир тылдьыкка үлэлэспэккит дуо?

— Билигин бастакы түһүмэҕинэн, монгол тылын бүтэрэбит, онтон түүр тылларын тэҥниир үлэни таһаарар былааннаахпыт. Онно аспирантураҕа үөрэттэрэн, каадырдары эмиэ бэлэмниибит.

— Урут хомуллубут олоҥхолор бэчээттэммэккэ сыталлар диэн истибитим…

— 2005 сылтан “Саха боотурдара” диэн сиэрийэ олохтоммута. Онно 21 туомнаах олоҥхону таһаарбыппыт. Көһүннэҕин ахсын, таһаара сатыыбыт. Былырыын Аммаҕа Олоҥхо ыһыаҕын көрсө Виктор Васильев диэн Амматтан төрүттээх нуучча киһитэ 1906 сыллаахха суруйбут олоҥхотун, үлэ бөҕөтүн көрсөн, сүтэн эрэр суругун сөргүтэн, бэчээттээн таһаарбыппыт. Харалла сытар архыып сороҕо сүтэн эрэр буолан, чөлүгэр түһэрии, сыыппараҕа киллэрии үлэтэ наада. Барыта кэриэтэ тахсыбыта эрээри, өссө да бааллар. Былааммытыгар баар. Урукку курдук бэчээттээн эрэ таһаарбаппыт, булгуччу кэмэнтээрийдээх, киирии тыллаах, научнай ырытыылаах тахсар.

Учуонайдарбыт кэнники биир улахан үлэни үлэлээтилэр – Саха тылын национальнай куорпуһун (информационнай-быһаарар систиэмэ) таһаардылар. Саха тылын харыстыыр тус сыаллаах бырагыраама өйөбүлүнэн, ону саайтка, норуот туһаныытыгар таһаардылар. Ити өттүн салгыы сайыннарыахпытын баҕарабыт. Саха тылын куорпуһугар олоҕуран, Оҥоһуу өй сайдар, сахалыы саҥарар. Тылдьыттарбытын киллэриэхпитин баҕарабыт. Наһаа элбэх фольклорнай матырыйааллаахпыт – видео, аудио, кэм аастаҕын ахсын, ол сүтэн иһэр, ону эмиэ сыыппараҕа киллэрэр баҕалаахпыт. Уопсайынан, Сыыппараҕа киллэрии киинин тэрийбит киһи диэн баҕарабыт.

100 сылбытын көрсө, бэлэмнэнии үлэтэ номнуо саҕаланар. “Ученые ИЯЛИ” диэн сиэрийэ аһан, биһиэхэ үлэлээбит улахан учуонайдарбыт хомуурунньуктарын таһаарыахпытын баҕарабыт. Холобур, Ойуунускай сорох научнай үлэлэрэ биллибэккэ, тахсыбакка сылдьаллар.

Аны 7 туомнаах Саха сирин норуоттарын устуоруйатын суруйар баҕа баар.

Ыччат лабораториятыгар историктар, экэнэмиистэр, программистар, этнографтар, климатологтар бааллар. Эдэр учуонайдар күн-дьыл уларыйыытын, ирбэт тоҥ сылыйыытын үөрэтэн, бастаан граҥҥа киирсэн, үлэлээбиттэрэ. Быйылгыттан лабораторияҕа ити тиэмэни ыкса ылсан, үлэлээн эрэллэр.

Өссө биир улахан хайысха – Култуура, устуоруйа интеллектуальнай киинин сүрүн соругунан саха бастакы интэлигиэнсийэтин айымньыларын, санааларын дьоҥҥо таһаарыы буолар.

Онон былааммыт үгүс, баҕа санаабыт балысхан. Үлэбит барыта норуот тылын, култууратын, духуобунай баайын сайыннарыыга туһуланар.