Саргы Куо: “Туохтан да күндү — олох олоруу”

Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Саргылаана Гольдерова-Саргы Куо саха суругунан литэрэтиирэтин  125 сылыгар “СӨ норуодунай бэйиэтэ” үрдүк ааты сүктэ. Саргы Куону кытары айар үлэ абылаҥын, суруйар үлэ сонор суолун, саха литэрэтиирэтин инникитин уо.д.а. туһунан сэһэргэстибит.

— Саргылаана Васильевна, хоһоон, айымньы суруйуохпун сөп эбит диэн санаа эйиэхэ хаһан киирбитэй?

-Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан ааҕар, суруйар буолуохпуттан ыла суруйар баҕа санаа үөскээн, хоһоон суруйарга холонор эбиппин. Оннук биир түгэни өйдөөн хаалбыппын. Төрөөбүт дойдубар, Амма Болугуругар олорорбут, өссө да Дьокуускайга көһө илик этибит. Маҥнайгы хаар түспүтэ. Тоҕо эрэ, дьиэм иһиттэн сүүрэн тахсан хаар түһэриттэн үөрэн дьиэрэҥкэйдээн ылбытым, үрүмэччи маҥан хаардары ытыспын тоһуйан тута сатаабытым уонна дьиэбэр киирээт маҥнайгы хаар туһунан хоһоон суруйбутум. Мин 14 сааһым хаара түһэр диэн ис хоһоонноох этэ. Оччолорго оҕо бэйэм улаатан, эдэр саас кэрэ-бэлиэ кэмигэр тиэтэйэ айаннаан иһэр киһиэхэ – миэхэ 14 сааһым маҥнайгы хаара олус суолталаах быһыылааҕа. Ол кэнниттэн төһөлөөх элбэх сыл, хонук ааспыта буолуой, ол оҕотук хоһоонноох тэтэрээтим да сүттэҕэ. Арай, кэрэ түгэни сүтэримээри, дьиэбэр сүүрэн киирэн уон түөртээх сааспын кытары ситимнээн хоһоон суруйбуппун умнубаппын.
-Соторутааҕыта «Саха» НКиХ биэриитигэр кыттыбыт суруйааччылар үгүстэрэ айар-тутар дьонтон силистээхтэрэ-мутуктаахтара, утуму салҕааччылар буолаллара биллибитэ бэрт кэрэхсэбиллээх этэ.
-Хоһоонунан олоҕу хоһуйар, поэзия дьиктилээх дойдутун арыйан, бэйиэт аналынан арыллан олох олорорбор, биллэн турар, аҕам сабыдыала улахан. Аҕам бэйиэт, прозаик, учуутал, суруналыыс Василий Гольдеров-Ороһу Уола. Быыс, түгэн көһүннэ да, кини баай бибилэтиэкэлээх суруйааччы кэбиниэтиттэн арахпат этим. Аҕам кинигэлээх ыскааба аптаах холбукаҕа тэҥнээҕэ. Болугурдааҕы дьиэбитигэр ыалдьыттаабыт суруйааччылары Күннүк Уурастыырабы, Семен Даниловы, Моисей Ефимовы, Семен Руфовы, Степан Федотовы уо.да.а. эрдэттэн кинигэлэрин арыйан көрбүт, сороҕун аахпыт да буолан, урут уруккуттан билэр дьонум курдук ылынарым, кэрэхсиирим…
-Аан бастаан бэчээккэ тахсыбыт хоһооҥҥун өйдүүгүн?
-1976 с. Саха судаарыстыбаннай университетын устуоруйа-филология факультетыгар саха салаатыгар үөрэнэ киирбитим. Литэрэтиирэни сэҥээрэр, хоһоон, кэпсээн да суруйарга холонор эйгэҕэ, биир көлүөнэ ортотугар баар буола түспүтүм. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум кэккэлэригэр Александра Григорьева-Сандаарыйа, Ольга Корякина-Умсуура курдук эмиэ хоһоон суруйар кыргыттар бааллар эбит. Аны учууталбыт Егор Петрович Шестаков салайар “Сэргэлээх уоттара” литэрэтиирэ куруһуогар сылдьыбытым. Университет үрдүнэн айарга-суруйарга холонор оҕолор кэпсээннэрин, хоһооннорун ырытыы, суруйааччылары кытары көрсүһүүлэр буолаллара. Мин ол кэмҥэ симигим бэрдиттэн, биирдэ да хоһооннорбун ырыттарбатаҕым. Арай, хорсуммун киллэрэн хоһооннорбун хаһыакка ыыппыппын. 1979 с. быһыылааҕа, “Санааларым” диэн хоһоонум “Эдэр коммунистка” бэчээттэммитин лиэксийэҕэ олордохпуна бииргэ үөрэнэр оҕолорум эппиттэрэ. Олус долгуйбуппун, хаһыаты көрдөөн булан хаста да төхтөрүйэн аахпыппын, дьолломмуппун өйдүүбүн.
«Санааларым – мин кынаттаах табаларым…
Санааларым – мин ымыы чыычаахтарым…
Санааларым – мин оноҕостоох ох сааларым…
Санааларым — мин абылаҥ ыраах сулустарым…
Санааларым, санааларым –
Ардыгар,
Эрдиитэ суох иҥнэстигэс тыыларым…»
Бу хоһооҥҥо кэлин Степан Васильев кэрэ матыып айан ырыа гынан көтүппүтэ, билигин да ылланар. Степан Васильев бэйэтэ да байааннаах тахсан сыанаҕа ыллаатаҕына, Саргылаана Бугулова да олус иэйиилээхтик ыллыырын иһиттэхпинэ долгуйабын уонна аан бастаан бэчээттэммит хоһоонум сүрэхтэн сүппэт ырыа буолан иһиллэ турарыгар ырыаһыттарбар махтанабын.
-Литэрэтиирэ эйгэтигэр киириэххиттэн хоһоонноруҥ философскай, ардыгар удаҕанныы да көрүүлээх курдуктара. Эдэр киһиэхэ ол төрүөтэ туох эбитэ буолуой?
-Ити бөлүһүөктүү хоһооннорум лиирикэ тыына уһуктуутун кытары тэҥҥэ кэриэтэ айыллар буолбуттар быһыылаах. Өйүм-санаам уһуктуута миигин ахсаан уруогун суоттуурдааҕар атын толкуйдарга төбөбүн ордук үлэлэппиттэр.Тоҕо олох олоробутуй? Олох олоруу суолтата тугуй? Олохпут муҥур уһугар тоҕо биһигини өлүү кэтэһэрий? Баҕар, онно эмиэ олох баара буолаарай?…Киһи үйэтинээҕэр уһун туох баарый?… Итинник курдук философскай ыйытыктарга мин бэйэбиттэн уонна тулалыыр эйгэбиттэн хоруй көрдөөн барбыппын, поэзия нөҥүө ол туһунан санааларым, иэйиилэрим хоһоон буолан тиһиллибиттэр. Сибэккилэри кытары сипсиһэн, от-мас кэхтэр уонна тыллар тулатыгар, Аар Айылҕа ортотугар улааппытым, тыл иччитин кытары ситимнээх идэни талбытым, этитиилээх айымньылар айыллар туруктарыгар киирбитим – баҕар удаҕанныы көрүү диэн өйдөбүлгэ чугаһаппыттара буолуо.
—Бэйиэт быһыытынан үүнүү-сайдыы олоҕу көрүүгүттэн, олоххо сыһыаҥҥыттан, олоҕу билэргиттэн тутулуктаах? Холобур, поэмалары суруйуу?
«Суруйааччы – дууһа инженерэ» диэн этии оруннаах дии саныыбын. Айар-тутар, суруйар идэни талбыт буоллаххына, эн олоҕу, дьону билиэхтээххин, чинчийиэхтээххин. Быһата, кут-сүр үлэһитэ буолаҕын. Уопсастыба, дьон-сэргэ ортотугар олорон, бэйэҥ идэҥ, олоҕуҥ нөҥүө кэм кэрдии, үйэ сүүрээнин аһаран, иэйбиккин-куойбуккун Айымньы оҥорон анаараҕын, билбиккин-көрбүккүн сурукка-бичиккэ тиһэн хааллараҕын. Кэлэр кэмҥэ да кэһии буолан тиийэр, хаһаас буолан мунньуллар бараммат-хороммот баай ис хоһоонноох поэзияны айарга дьулуһаҕын.Онон, идэ нөҥүө уонна, биллэн турар, олох олоруу нөҥүө эн үүнүүҥ-сайдыыҥ суола тыргыллар, эҥин дьикти эйгэ арааһа арыллар, дьылҕаҥ сэһэнэ таҥыллар…

-Айар киһи быһыытынан эйигин билигин туох ордук долгутарый?
-Миигин олох олоруу араас өрүтэ – мөкүтэ, үтүөтэ, хараҥата, сырдыга, сымыйата, кырдьыга, самныыта, сайдыыта, эйэтэ, сэриитэ барыта долгутар, толкуйдатар. Ол эрэн, кэскил кэмин кэтирэтэн, удьуор утумун уһугуннаран, барҕарыы суолун тутуһан киһи барахсан сырдаан, амарахсыйан, көҥүлүн күөмчүлэппэт күннээх олоҕо баар буоларын туһугар өрүү талаһар. Ытык ыра санааларын толорон, ситэри силиктээх, толору тускуллаах байылыат олоҕу уһанарга дьулуһар… Оннук дьону кэрэхсиибин. Саханы самнарбат, дьону дьадаппат олоҥхо тутуллаах олох туһугар туруулаһабын. Саха буолар кэрэбинэн киһи аймахтыын уруулаһабын. Бу глобализм үйэтигэр хас биирдии омук хатыламмат уратыта суураллан сүппэтин туһугар долгуйабын…
-Литэрэтиирэ, култуура эйгэтигэр, араас тэрээһиннэргэ куруук кыттаҕын, суруйааччылары кытары ыкса алтыһаҕын. Кэлин мемуар дуу, суруйааччылар тустарынан уо.д.а. суруйарга бэлиэтээһиннэри оҥороҕун?
— Төһө да суруйааччы остуолун иннигэр олорон айымньыны айыы, кинигэни суруйуу умсугутуулаах дуолугар олордоргун, кэмиттэн кэмигэр араас көрсүһүүлэр, тэрээһиннэр, култуура, литэрэтиирэ интириэһинэй бырайыактарыгар үлэ хамнас арааһа айар киһини олох үөһүгэр киллэрэ турар. Онон, айан-сырыы сурукка тиһиллибит бэлиэтээһиннэрэ, өйү-санааны өрүкүппүт, араас идеялары да сахпыт сэһэргэһиилэрэ да баар аҕай буоллаҕа. Ол, барыта эмиэ сээркээн сэһэн ситимигэр киирэн кэпсэнэр, кинигэҕэ да тиһиллэр тоҕоостоох кэмэ үүнүө дии саныыбын.
-Бүөтүр Тобуруокап «Хоһоон диэн масчыкка – сүгэтэ…» диэбит буоллаҕына, эйиэхэ хоһоон киириитэ?
-Миэхэ хоһоон киириитэ, уһун-киэҥ эпическэй айымньылары, бэйиэмэлэри суруйуу – бу кут-сүр долгутуулаах туруга, ийэ кутум этитиилээх суруга. Аан дойдуну, айыылары кытары алтыһыы.Кутум куйаарын устун көҥүл көтүүлээх айан. Ол дьиктилээх айан сибэкки хоһооннору тылыннарар, үрүмэччи иэйиилэри дайытар, чаҕыл сулустары уматар… Ардыгар хараастыы ырыатын да ыллатар, син биир дууһаны ыраастыыр, сырдатар.
-Үгүстүк истэрбинэн, эйигин дьон-норуот айар үлэҕинэн эрэ буолбакка, майгыгынан, дьоҥҥо сыһыаҥҥынан олус сөбүлүүр, ытыктыыр. Суруйааччы быһыытынан ааҕааччыгар сыһыаныҥ?
-Дьоҥҥо-сэргэҕэ ытыктабыллаах, махталлаах, киһилии үтүө сыһыан бу олохпут укулаатын оҥорсор, уйулҕабыт уран кутун уһугуннарар куппут-сүрбүт сүрүн тутула буоллаҕа. Айыы тайбыт дойдутугар сиэрдээх олоҕу олороору, урукку олохпутугар алҕаһаабыт да буоллахпытына, ону алгыстаах дьайыынан көннөрөөрү төлкө өрүһүнэн устан кэлэ турдахпыт. Онтон суруйааччы быһыытынан ааҕааччыга сыһыаным эмиэ айыы сиэринэн салайтаран, сайдам, аһаҕас уонна кырдьыктаах сыһыаҥҥа олоҕурар.

Кэм айанньыта

— Айар үлэттэн ордук туох сөбүлүүр дьарыктааххыный?
-Саха норуодунай бэйиэтэ Петр Тобуруокап: “Туохтан да күндүнү олоҕу туойбутум” диэн кынаттаах тыллара сүрэхпэр чугастар. Чахчыта да, оннук буоллаҕа. Туохтан да күндү олох олоруу. Кэскилгин тэринэн, оҕо-уруу төрөтөн, иитэн-такайан үөрэтэн, киһи-хара, үөрэхтээх, идэлээх, үлэһит дьон буолалларын туһугар үлэлиигин-хамсыыгын, кинилэрдиин тэҥҥэ үүнэҕин-сайдаҕын. Оннук суолу тутуһан, үс оҕобун улаатыннаран, ыал күүс оҥортоон, сиэннэрбин көтөхсөр, бүөбэйдэһэр дьолго тиксибиппин. Онон, айар үлэнэн төһө да үлүһүйдэрбин, сүрүн дьарыгым, түбүгүм олох кэрэтин – кэскил үйэтин үүннэрэргэ туһуламмыт. Суруйааччы аҕалаах, агроном ийэлээх, сахалыы эйгэлээх эйэҕэс эбээлээх ыал олоҕор төлкөм түстэнэн, бэйэм эмиэ оннук ыал утум тутуллаах, сир-дойду, дьон норуот олоҕун кытта ситимнээх, тыам сириттэн силистээх, айар-тутар аартыктаах олох айыы суолун устун айаннатан истэҕим.
—«Саха сирин норуодунай бэйиэтэ» үрдүк аатын ылыахха диэри хайдах суолу тутуһан, үлэлээн кэллим дии саныыгын? Эдэр суруйааччыларга баҕа санааҥ?
-Дьиэ кэргэн, тэрилтэм – биһиктэнэр айар эйгэм. Күннээҕини уонна үйэлээҕи дьүөрэлиэххэ, иринньэх оҕолорбун уонна поэзиябын биһиктээн улаатыннарыахха, киэҥ суолга таһаарыахха, дьиҥ олох дьиктитинэн олоруохха, кыһалҕаҕа баттаппакка кыайыылаах тахсыахха, айыыларым арыйар суолларынан айаннаан иһиэххэ диэн өй-санаа өһүөтүн үрдэтэр өйдөбүллэринэн салайтаран, оннук суолу тутуһан кэллэҕим.
Ийэ сирим дьиктитин-кэрэтин кэрэхсээн, айыллыбыт аан дойдубун арыйа тураары, көрбөтөх дойдуларбын көрөн, түгэх өбүгэлэр олорбут остуоруйаларын да сэгэтэн билээри, сотору-сотору да буолбатар, айан сыарҕатыгар олорорбун сөбүлүүбүн. Кэм айанньыта буолбут кэҥиир киэппэр киирэн, быйыл Байкалга тиийэ сырыттым, Бурятияны, Монголияны арыйдым. Онтон көмүс күһүнүм күндээрэн турдаҕына, ийэм ийэтэ, эбээ Аана дойдутугар Хаҥалас Сиинэтигэр дьылҕам оҥочото дьэ тиксэн, дьаам тутааччы өбүгэм дойдутугар тиийэн нөрүөн нөргүйдүм. Арассыыйа Ийэ Хотунтан хаан тамайбыт айаммын арҕаран ыллым, айымньы тылыгар тистим… Кэлэр сылга эмиэ ийэ сиргэ сүгүрүйэр, аҕа халлааҥҥа үҥэр-сүктэр айаным салҕанар суолларын торумнуубун. Айан тыала аргыстаах, айымньы айар соруктаах олох олоруу айана олус диэн умсугутуулаах, ыҥырар-угуйар суолдьут сулустаах.
Онон, бу кэм эдэр суруйааччыта – бэйэтин бириэмэтин күөсчүтэ буолан, күннээх аналын көмүс күлүүһүн олох далыйыттан да күөрэтэн таһааран, кэм-кэрдии хатаммыт халҕанын арыйар кыахтаннын, тыл худуоһунньуга буолан тыыллан-хабыллан таҕыстын! Саҥаттан саҥалыы таҥыллан иһэр кэми-кэрдиини кытта тэҥҥэ айаннаатын! Ол эрээри, күннээҕигэ эрэ күүһүн-уоҕун өһүлбэккэ, үйэлээххэ эрэ үрдүгү көрдүү дьиҥ олохтон куоппакка, бу буола турарга буһан-хатан, эгэлгэ хайысхалаах айар дьоҕура тобуллан истин, айбыта-туппута туһалыы турдун, суруйар соргута саха литэрэтиирэтин байыттын, сахатын тылын сайыннардын!
— Арай, бу кэмҥэ аҕаҥ баара буоллар, эн үөрүүгүн хайдах үллэстиэ этэй дии саныыгын?
-Аҕам төрөөбүт-үөскээбит Сахатын сиригэр, сахатын дьонугар-сэргэтигэр, сахатын тылыгар, сахатын литэрэтиирэтигэр улахан да улахан тапталлаах этэ. Ол тапталын илгэлээх ардаҕыттан кэпсээннэр, хоһооннор суруллубуттар. Ол улахан тапталын айыы тыыныттан мин эмиэ уһаарыллан таҕыстаҕым. Аҕам курдук бэриниилээхтик саха литэрэтиирэтигэр, сахам дьонугар-сэргэтигэр сулууспалыыр соругу, суолу тутустаҕым.
Ол курдук, кини саха литэрэтиирэтин туһунан сэһэргиир, сырдатар соруктаах, олоҕу, дьону, дойдуну, тапталы хоһуйбут хоһооннорун сылдьыбыт сирин аайы дорҕоонноохтук ааҕан иһитиннэрбит, Сахатын сирин усталаах-туоратынан доҕордоһуу чороонунан доҕуһуолланан айаннаабыт аҕай суруйааччы. Мин билигин да уһук Хотугу улуустарга хам-түм да айаннаан тиийдэхпинэ, аҕабын билэр, манна кини оччо сыллаахха кэлэ сылдьыбыта, аан бастаан суруйааччыны онно көрбүппүт, эридьиэстээх кэпсээнин, эриэккэсчэй хоһоонун истибиппит диэн этэр дьону көрсөммүн соһуйа үөрэбин. Бэл диэтэр, айаммар даҕаны, аҕам Баһылай Куолдьарап-Ороһу Уола тэлбит тэргэн аартыгын устун айаннаан иһэр эбиппин билинэбин. Өбүгэ ситиминэн, удьуор утумунан бэриллэ турар дьоҕур уһуктуута, анал-минэл арыллыыта, саҥаттан саҥалыы сахалыы таҥыллар кутум-сүрүм айана норуот бэйиэтэ буолар ытык иэскэ тиксэрдэҕэ. Аҕам айбыт аҕата, Аҕа дойду улуу сэриитигэр тиийэн сураҕа сүппүт буойун суруйааччы, суруналыыс, учуутал Баһылай Кустуктуурап ситэ арыллыбатах дьоҕурун утумнаан, уола Василий Гольдеров салҕаатаҕа. Онтон аҕам ситэри айбатаҕа-туппатаҕа аны миэхэ сүктэриллэн, айар кут алгыстаах айана салҕанан, эдэркээн сааспар суруйааччы буолар соругу сүктэҕим, айааччы буолар алгыска көтөҕүллэн, олоҕу кытары ыкса ситимнээх айар үлэ умсулҕаныгар ылларан, бараммат-хороммот баай тыллаах саха омук оҕото буоларбынан, сомоҕолоспут тутул сорҕото буоларбынан дьоллонноҕум.
Норуот билиниитин ылбыт суруйааччы кыыстааҕыттан аҕам өлбөт-сүппэт ийэ кута үөрдэҕэ, кэриэс-хомуруос тыла туоллаҕа, уҕураабат улахан тапталлаах, баарга барытыгар махталлаах, алгыстаах олох суолун устун айа-тута, үүнэ-сайда айаннаан иһэрбитигэр алгыс хаарын намылыттаҕа, сэттэ өҥнөөх кустугу суһумнатан ийэ сирбин аҕа халлаанныын айыы ситимнээтэҕэ. Аар Айылҕалыын, Аан дойдулуун силбэспит олоҕунан Аан арчы алгыһын анаатаҕа. Мин эмиэ онуоха хардаран айбыттарбар, айыыларбар, бар дьоммор – баар дьолбор махталбын этэбин, үтүө алгыспын тиэрдэбин.
Туску! Туску! Туску!