Сарсыҥҥыгын бүгүн толкуйдан

Оскуоланы бүтэрээччилэр туох идэни баһылыахтарын баҕаралларын, ханнык эксээмэннэри талалларын туһунан номнуо толкуйдуу сырыттахтара. Саҥа дьыл кэнниттэн бириэмэ элэҥнэтэн түргэнник ааһыаҕа. “Бүтэһик чуораан”, эксээмэннэр бу тигинээн кэлиэхтэрэ. Үөрэххэ туттарсааччыларга сүбэ быһыытынан аҕыйах түгэҥҥэ тохтоон ааһыахпыт.

Төрөппүттэн тутулуктаах

Оскуоланы бүтэрээччилэр баҕалаах үөрэхтэригэр киирэллэригэр эксээмэни төһө сөпкө талаллара улахан оруоллаах. Оҕо ханнык идэни баһылыан баҕарарын төрөппүт эрдэттэн кэпсэтэн билэрэ, чопчу да буолбатар, ыйдаҥардара уонна оҕотун баҕатын учуот­туура ирдэнэр. Кистээбэккэ эттэххэ, оскуолаларга оҕону идэҕэ туһаайыы (профориентация) үлэтэ билигин ситэтэ суох, анаан-минээн манан эрэ дьарыктанар хамнас­таах үлэһиттэр даҕаны суохтар. Уйулҕа үлэһиттэригэр сүктэрэл­лэр эрээри, бу кинилэргэ эбии ноҕурууска эрэ буолар, сүрүннээн тестирование ыыталлар. Арай, биирдиилээн кылаас салайааччылара араас тэрилтэлэргэ сырытыннаран билиһиннэрэ, кэпсии, көрдөрө-иһитиннэрэ сатыыллар эрээри, билиҥҥитэ үөрэнээччилэри 100 бырыһыан хаппаттар. Онон төрөппүт кини оҕотун туһугар ким эрэ кэлэн гынан биэрэрин кэтэспэккэ, бэйэтин илиитигэр ылара ордук. Оҕо улааттаҕына ким-туох буолуон баҕарарыттан аттаран, ханнык идэлэр баалларын, онно ханнык эксээмэннэр, төһө баал ирдэнэрин сыыйа үөрэтэ сылдьаллара наада.

Саҥа дьыл кэнниттэн ос­­куолалар хас биирдии үөрэнээччиттэн, биир кэлим эксээмэҥҥэ ханнык бириди­миэттэри талан туттарарын туһунан сайабылыанньа ылаллар.

Үөрэххэ тутар хамыыһыйа үлэһиттэрэ: “Сорох оҕолор көтөх муҥунан дьупулуомнары, кырааматалары соһон аҕалаллар да, сыымайдаан көрдөххө, онтон хайатыгар даҕаны баал ааҕыллыбат”, – дииллэр.

Кэккэ сүбэлэр

Үөрэххэ туттарсааччылар эҥкилэ суох тутуһар кэккэ быраабылалардаахтар.

Бастакытынан, оскуоланы бүтэрээри сылдьааччылар ханнык идэни баһылыахтарын баҕаралларын билигин номнуо быһаарынан олорор буолуох­таахтар.

Иккиһинэн, үрдүк, орто үөрэхтэр саайтарын киирэн билсиҥ. Ханнык эксээмэннэр ирдэнэллэрин, ааспыт сыллардааҕы орто бааллар төһөлөрүн, хайдах гынан эбии баалы ылыахха сөбүн билсиҥ.

Үсүһүнэн, оҕо үксэ үрдүк үөрэххэ киириэн баҕарар. Онон “эксээмэннэргин кыайан туттарыаҥ суоҕа”, “орто үөрэххэ киир” диэн бутуйумаҥ. Кэлин кэмсинэ сылдьыбатын туһугар, холонон көрдүн, бэйэтинэн биллин. Эксээмэннэрин кыра баалга туттарбыт, ос­­куолаҕа мөлтөхтүк үөрэммит да оҕо, баҕалаах буоллаҕына кэллиэскэ да, үрдүк үөрэххэ даҕаны ситиһиилээхтик үөрэниэн сөп. Тоҕо диэтэххэ, оскуолаҕа учууталтан улахан тутулуктаах, идэ биэрэр кыһаҕа – устудьуонтан бэйэтиттэн.

Төрдүһүнэн, үс даҕаны эбии баал үөрэххэ киирэргэ улахан оруоллааҕын умнума. Онон эбии баалы ылар туһунан эрдэттэн толкуйдан. Олимпиадалар, күрэхтэһиилэр, волонтердааһын, научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэлэргэ кыттыы, ГТО значоктарын, уо.д.а. тус ситиһии иһин эбии бааллар ааҕыллалар. Бириэмэни халтай ыыппат туһугар ханнык олимпиадаларга, күрэхтэһиилэргэ баал ааҕылларын үрдүк үөрэх кыһаларын саайтарыгар киирэн аах.

Бэсиһинэн, судаарыстыбаннай өҥө порталыгар оҕо бэйэтэ хайаан даҕаны бэлиэтэниэхтээх. Абитуриент тус бэйэтин аккаунун нөҥүө Судаарыстыбаннай өҥө порталынан (Единый портал государственных услуг) бэйэтэ, ханнык үөрэххэ киириэн баҕарарынан, киниэхэ ордук суолталааҕынан үрдүк үөрэх тэрилтэтин идэлэрин испииһэгин (перечень программ) талан нүөмэрдэтэлиир.

Эбии баалы ылыы

Билигин оскуола, улуус, өрөспүүбүлүкэ таһым­наах араас тэрээһиннэр ыытыллаллар, учууталлар сыла­йыахтарыгар диэри кытыннараллар, сороҕор модьу­йан да туран быһыылаах. Ким баҕалаах тэрийэр кыах­таах, ол аайы учуутал, оҕо уруоктан аралдьыйан иһэр. Биллэн турар, оҕо уопсай сайдыытыгар ити тэрээһиннэр көмөлөһөллөр, ордук кыра оҕолорго. Ол эрээри, оҕо улаатан истэҕин аайы кыттар олимпиадатын, күрэхтэһиитин таһыма тэҥҥэ үрдээн иһиэхтээх. Тоҕо инньэ диибин? Үөрэххэ тутар хамыыһыйа үлэһиттэрэ: “Сорох оҕолор көтөх муҥунан дьупулуомнары, кырааматалары соһон аҕалаллар да, сыымайдаан көрдөххө, онтон ха­­йатыгар даҕаны баал ааҕыллыбат”, – дииллэр. Ол аата оҕо үөрэххэ киирэригэр биир даҕаны баал ааҕыллар күрэхтэ­һиигэ кыттыбатах, эксээмэҥҥэ бэлэмнэниэн оннугар бириэмэтин халтай ыыппыт. Холобур, үгүстэр Бүтүн Арассыыйатааҕы үөрэнээччилэр олимпиадаларын эрэ туһунан сүрүннээн билэллэр. Итини таһынан дойду Үөрэҕириигэ ми­­нистиэристибэтин испииһэгэр өссө 80-ча олимпиада баар. Олимпиадаларга бэлиэтэнии (регистрация) күһүҥҥүттэн саҕаланар. Исписэлиистэр этэл­лэринэн, бүддьүөт миэстэтин отучча бырыһыаныгар олимпиада түмүгүнэн киирэллэр. Ол аата, аҥаардас биир кэлим эксээмэн түмүгүнэн киирээччилэргэ төһө миэс­тэ хааларын бэйэҕит суоттаан көрүҥ. Итинтэн өссө орто үөрэх кэнниттэн туттарсааччылар көҕүрэтиһиэхтэрэ. Онон олимпиадаларга кыттыы улахан суол­талаах.

Өйдөммөт математика

Биир кэлим эксээмэн Арассыыйаҕа киирбитэ быданнаата эрээри, төрөппүттэр биири өйдөөбөттөр – математика эк­­сээмэнин. Күн бүгүҥҥэ диэри сорохтор: “Мин оҕом математикаҕа мөлтөх, ол иһин математиканы талбатаҕа, онон кыайан үрдүк үөрэххэ киирбэт”, – диэн толкуйдууллар. Оннук буолбатах, математиката суох ханнык баҕарар үрдүк үөрэххэ киирэр, үөрэнэр кыахтаахтар.

Математикаҕа биир кэлим эксээмэн икки таһымнаах – судургутутуллубут (базовай) уонна уустугурдуллубут (профильнай). Судургутутуллубут математика аттестат ыларга ирдэнэр, онон оҕо барыта туттарар. Оттон уустугурдуллубут математика, математика ирдэнэр үрдүк үөрэҕэр туттарсааччыларга наада. Холобур, политолог дуу, нуучча тылын учуутала дуу, быраас дуу, о.д.а. идэлэргэ туттарсарга математика ирдэммэт. Оччоҕо судургутутуллубут математиканы (базовай) туттарбыт оҕо атын ирдэнэр эксээмэннэрэ баар түгэнигэр киирэр кыах­таах. Оттон инженернэй-тиэхиньиичэскэй институкка, математика уонна информатика институтугар, о.д.а. туттарсарга математика (уустугурдуллубут) булгуччу наада. Ол эбэтэр туттарсар үөрэххитигэр математика диэн суруллубут буоллаҕына, ол аата хайаан даҕаны уустугурдуллубут математика диэн өйдүөхтээххит.

Онон төрөппүттэр оҕолоргут үөрэххэ киирэллэрэ-киирбэттэрэ эһигиттэн эрэ тутулуктаах. Үөрэххэ туттарсыы туһунан эрдэттэн билэ-көрө, ааҕа сатааҥ. Оҕоҕут сарсыҥҥыта бүгүҥҥү күнтэн тутулуктааҕын умнумаҥ.

СИА хаартыската