САТАБЫЛ: Оҥоһук быыстапката түһүлгэҕэ кыайыыны аҕалла

Туймаада ыһыаҕар ааттаах-суоллаах маастардар үлэлэрин тэҥэ, улуустар түһүлгэлэригэр тарбахтарыгар талааннаах уус дьон, иистэнньэҥ маастардар үлэлэрин быыстапката хото турда.

Норуот уус-уран оҥоһугун көмүс тарбахтаах маастардарын үлэлэрэ сылтан сыл аайы тупсан, ис хоһооно байытыллан иһэрэ харахха быраҕыллар. Биллэн турар, өбүгэ саҕаттан саха дьоно дьиэ кэргэнинэн ииһинэн, мас, тимир оҥоһуктарынан дьарыктанар буоллахтара.

Оҕуруонан — улуус нэһилиэктэрэ

Томпо улууһун түһүлгэтигэр оҕуруонан тиһиллэн оҥоһуллубут бэрт ураты үлэлэри бэлиэтии көрдүм. Маастардар үлэлэрин туһунан саха норуодунай суруйааччыта Егор Неймохов аатынан Мэҥэ Алданнааҕы кыраайы уонна литэрэтиирэни үөрэтэр түмэл исписэлииһэ Мотрена Комиссарова маннык билиһиннэрдэ:

— Туймаада ыһыаҕар Томпо түһүлгэтигэр быйыл Мэҥэ Алдан нэһилиэгиттэн икки улахан үлэ быыстапката турда. Нэһилиэк талааннаах далбар хотуттарын «Иис алыба» (салайааччы Мария Чирикова) уонна «Сиэл сипсиэрэ» (салайааччы Айталина Хоноехова) бөлөхтөрүн оҥоһуктарын билиһиннэрэ аҕаллыбыт. Бастакы бөлөх оҥоһуга — Томпо оройуонун уонна 9 нэһилиэгин көрдөрөр бүүс-бүтүннүү араас өҥнөөх оҕуруонан тиһиллэн оҥоһуллубут 10 панно. Бу — илиинэн үлэ. Хас биирдии панноҕа, ортотунан, 750 г оҕуруо туттуллубут, үлэ барыта биир сыл кэриҥэ оҥоһулунна. Оттон иккис бөлөх үлэтэ үс панноттан турар: Кыайыы 80 сылынан уонна Е. П. Неймохов төрөөбүтэ 75 сылынан суруйааччы мэтириэтэ, «Ильмень күөл үрдүнэн туруйалар» айымньытыттан уонна Ильмень күөл үрдүгэр саха буойуттарыгар анаан туруоруллубут монумент-пааматынньык. Бу үлэлэр сиэлтэн, кылтан, «хатайдааһын» (валяние) ньыманан оҥоһуллубуттара.

Дьэ, оҕуруонан панно тиһиэх диэтэххэ, сөҕүмэр үлэ. Дьон сатабыллаах даҕаны! Ол да иһин дьүүллүүр сүбэ 22 улуус түһүлгэтиттэн бастыҥнарын талыытыгар Томпо улууһа (баһылык Я. И. Степанов) “Төлкөлөөх түһүлгэ” диэн номинацияҕа бэлиэтэнэн, 20 тыһыынча харчынан бириэмийэлэннэ.

Туос ураһа — баҕа санаа

«Сайсары» туосчуттар түмсүүлэрин чилиэнэ Николай Ефимов саха балаҕаныгар буолуохтаах туосчуттар быыстапкаларын уонна маастар-кылаас ыытаары бэлэмнэнэ сылдьарыгар түбэһэн кэпсэттим.

— Абыйтан төрүттээхпин. Туоһунан дьарыктаммытым бэһис сыла буолла. Араас улуустартан түмсэн «Сайсары» диэн түмсүүнү тэриммиппит. Биһиги сүрүн сорукпут туос ураһаны туттарыы. Ол куораппыт үбүлүөйүгэр дьоһуннаах бэлэҕинэн буолуо этэ, — диэн бэлиэтээтэ туосчут-маастар.

Саха балаҕаныгар тэриллибит быыстапкаҕа араас улуустан кэлбит туос иһит арааһа турбут.

Сиэл куукулалар бириис хомуйаллар

Өймөкөөн улууһун түһүлгэтигэр сиэлинэн уонна кыбытыгынан араас сиэдэрэй оҥоһугу оҥорор Мария Максимова үлэлэрин быыстапката эмиэ улахан болҕомтону тарта.

— 2015 сыллаахха алтыс оҕобун көрөн олорор кэммэр сиэлинэн куукула оҥорор буолбутум. Төрүөтэ — Улуу Кыайыы 20 сылыгар анаан улуустааҕы сахалыы тыллаах “Хотугу сардаҥа” хаһыат куукула оҥоруутугар куонкурус биллэрбитэ. Ол онно кыттан, 1‑кы миэстэ буолбутум. Кэлин илиим үөрэнэн, аны сиэлинэн куукула оҥорорго оҕолорбун үөрэтэн, куукулабыт ахсаана син балачча буолла. Араас куонкурустарга кыттан, дьиэбитигэр өрүү бириистээх төннөбүт. Аны билигин 9 халлааҥҥа олорор Үрдүк Айыылары оҥорор соруктаахпын. Биир куукула бэлэм, бокуойданнахха атыттары оҥоруом. Өймөкөөн сылгытын сиэлин биир дойдулаахтарым Марта уонна Михаил Винокуровтар ыыталлар.

“Хотугу сардаҥа” хаһыат биллэрбит куонкуруһугар кыайан, бирииспит электрическэй тигэр массыынаны этэ. Ол массыынабыт тигинэччи үлэлиир. Кыргыттарбын кытта билигин саха былаачыйатын арааһын тигэбит.

Улуу Кыайыы 80 сылыгар анаммыт кыбытыгынан тигиини хоту дойду булчута сэрии кэмигэр бултаан, фроҥҥа көмөлөһүүтүн арыйбыппыт. Бу үлэҕэ мэдиссиинэ кэлиэһин устудьуоннара көмөлөспүттэрэ. Саха оҕото ураты талааннаах. Миэхэ уһуйуллубут оҕолортон билигин алта кыыс сакааска таҥас тигэр буоллулар. Онон сиэлинэн, кыбытыгынан тигиигэ ыччаттарбытын бэйэбитин кытта тэҥҥэ уһуйуохха наада. Оччотугар оҕо араас оҥоһугу оҥорорго дьулуһар, ис кута арыллар, — диэн Мария Максимова санаатын үллэһиннэ.

…Ити курдук, Туймаада ыһыаҕар хас түһүлгэ аайы сиэлтэн, туостан, тимиртэн, түүлээхтэн, быһата, араас матырыйаалтан оҥоһуллубут уус-уран оҥоһук арааһа быыстапкаҕа туран, дьону сөхтөрдө, хараҕы сымнатта.