Сатамматах «Сатал»

Саха сирин томороон тымныыта дьалаҕай быһыыны, сэрэҕэ суох буолууну бырастыы гымматын бары даҕаны билэбит, өйдүүбүт. Былыр-былыргыттан саха киһитэ бытарҕан тымныылаах, будулҕан туманнаах дойдуга тымныыны этэҥҥэ туораары, уһун кыһыны быһа көмүлүөк оһоҕун күннэри-түүннэри оттон, тоҥон өлбөт туһуттан өрө мөхсөн хачыгырайара. Оттон билигин оһохпутуттан тэйэн, ким уотунан, ким гааһынан ититинэн аныгылыы тэринэн сылааска, далбарга олорорго талаһар. Ол эрээри онтубут төһө эрэллээҕий? Олохпут, олорор дьиэбит уот энергиятыттан, гаастан быһаччы тутулуктаах буолбутун кэнники сылларга тахсыталыыр саахаллар биллэрэр буоллулар.

Саҥа дьыл үүммүт сарсыардата Дьокуускай куорат кытыытынааҕы  Жатай, Киллэм, Тулагы, Хаҥалас (Кангаласс) уонна Марха олохтоохторугар бэрдэ суох буолла. Тохсунньу 1 күнүгэр, сарсыарда эрдэ, 40-н тахса кыраадыстаах тымныыга подстанция алдьанан, ол эҥээр уонна «Сатал» микро-түөлбэ уота суох хаалбыта.

Үөскээбит быһыыны-майгыны чинчийэн, үөрэтэн баран, ноҕурууска улахан чааһын 07:51  ч.  «Кангалассы» подстанцияҕа көһөрбүттэр. Салгыы 08:21 ч., «Саталтан» ураты, хаалбыт туһанааччылар уотунан хааччыллыбыттар. Суһал биригээдэ 10 кВ ситимҥэ муфтаны оҥорбутун кэннэ,  16:04 ч. «Саталга»  уотунан  хааччыллыы чөлүгэр түһэриллибит, кэккэ ыалларга ититэр систиэмэ холбоммут.

Саахал содулун туоратар суһал ыстаапка барыта 130 са­­йаапка киирбит. Тохсунньу 1 күнүгэр газовиктар уонна коммунальщиктар «Сатал» микро-түөлбэ 910 дьиэтин кэрийэн көрөн баран, икки күн түүннэри-күннэри үлэлээн 64 олорор дьиэҕэ ититэр систиэмэни чөлүгэр түһэрбиттэр. Куорат дьаһалтата телеграм-каналыгар суруйбутунан «Сатал» саахалыттан эмсэҕэлээбит бүтэһик дьиэ ититэр ситимин тохсунньу 3 күнүгэр түүн 01:00 оҥорбуттар. Аварийнай биригээдэҕэ барыта 199 киһи уонна 70 тиэхиньикэ үлэлээбит.

Буруй эрэ Моттойоҕо…

Ол эрээри саахал тахсыбыт бастакы чааһыгар балаһыанньа тыҥааһыннаах, «байыаннай» да диэххэ сөп этэ. Буруй эрэ Моттойоҕо диэбиккэ дылы, быһылаан тахсаатын эмсэҕэлээбит дьон кыһыйан, абаран-сатаран туран аҥаардастыы энэр­гиэтиктэри уонна куорат дьаһалтатын буруйдаабыттара, дьалаҕай быһыыларын, ээл-дээл сыһыаннарын этэн туран.

СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин бастакы солбу­йааччы Дмитрий Садовников: «Ол күн куорат үрдүнэн хас да кыбартаалга уоту араара сылдьыбыттар. Уоту иккиһин холбуулларыгар «Сатал» микро-түөлбэ уотун ситимэ кыайан холбоммокко, олорор дьиэлэр уота суох хаалбыттар. Саахал тахсыбыт төрүөтүнэн, бу микро-оройуон уота-күөһэ чааһынай киһи дьаһалыгар баар буолан, туохтан итинник тахсыбытын быһаарыы уонна чөлүгэр түһэрии үлэлэрэ бытаардылар», – диэн быһаарар.

«Киин электрическэй ситимнэр» пресс-сулууспалара иһитиннэрбитинэн, туһааннаах түөлбэ электросетевой хаһаа­йыстыбата абонентскай буолан, «Сатал» бэ­­йэтин бэйэтэ көрүнүөхтээх, хааччыныахтаах эбит. «Сатал» түөлбэ дьаһалтата бэйэтин күүһүнэн саахалы кыа­йан туоратар кыаҕа суох буолан, чөлүгэр түһэрии үлэтигэр «Киин электрическэй ситимнэр» тэрилтэ көмөлөһөргө быһаарыммыт. Чөлүгэр түһэрии үлэтигэр Киин РЭС үс биригээдэтэ үлэлээбит.

Оттон Дьокуускай куорат мэрэ Евгений Григорьев ол күн: «Сарсыарда 7:35 чааска уот баран аварийнай биригээдэлэр төгүрүк суукканы быһа үлэлээн ититэр систиэмэлэри чөлүгэр түһэрдилэр. Үксүн уотунан барар хочуоллардаах, тохтоло суох үлэлиир источниктара (ИБП) суох кэккэ дьиэлэргэ саахал таҕыста. Газовиктар, «ПТСК», «Теплоэнергия», «Водоканал», ОДьКХ тэрилтэлэрэ ититиини биэриини чөлүгэр түһэриигэ үлэлээтилэр. Билиҥҥи кэмҥэ сайаап­калар толоруллан олорор дьиэ­лэргэ сылааһы биэрии чөлүгэр түстэ. Арай хаһаайыстыбаннай тутуулар эрэ хааллылар, ону хаһаайыннар бэйэлэрэ дьаһа­йыахтара. Биһиги сорукпут – сылааһы биэрэн нэһилиэнньэ олоҕун уонна доруобуйатын куттала суох буолуутун хааччы­йыы. Бу соругу толордубут», – диэн быһаарбыт.

Саахал туохтан таҕыста?

Тохсунньу 1 күнүгэр сарсыарда  07 чаас 25  мүнүүтэҕэ  «Радиоцентр» подстанцияҕа аварийнай уот арахсыыта тахсан, Жатайга, Киллэмҥэ, Тулагыга, Хаҥаласка (Кангаласка) уонна Мархаҕа электричество уотунан хааччыйыыга хааччахтааһын тахсыбыта, ол төрүөтэ билиннэ диэн “Киин электрическэй ситимнэр” тэрилтэ иһитиннэрэр. «Сатал» абонентскай ситим ячейкатын кабелыгар кылгас хатыһыы (короткое замыкания) тахсан, технологическай кэһиллии буолан, 8 МВт кэриҥэ ноҕуруусканы намтатар 1Т трансформатор арахсыбыт», – диэн «Якутскэнерго» ПАУо кылаабынай инженерэ Игорь Шкурко быһаарда.

«Таҥараҕа эрэн эрээри, бэйэҥ даҕаны сыыһа туттума» диэн нуучча өһүн хоһооно баар. Биһигини кытары сибээс­тээх барыта бэйэбититтэн тутулуктааҕын, эппиэтинэһи бэйэбит эрэ сүгэрбитин умнумаҥ. Биһиги бу олоххо хардыыбыт аайы бэ­­йэбит быһаарыныыны ылынабыт, хайдах дьаһанарбыт,  олорорбут онтон улахан тутулуктаах. Манна сиэттэрэн этиэм этэ, Дьокуускай куорат баһылыга бэлиэтээбитинэн, уот барбытын кэннэ элбэх дьиэҕэ тохтоло суох үлэлиир источниктара (ИБП), генератордара суох буолан, ититэр сис­тиэмэлэрэ алдьаммыт. Евгений Григорьев быһаарбытынан, маннык көмө источниктаахтара эбитэ буоллар, уот барар кэмигэр 12 чаас устата дьиэ ититэр систиэ­мэтэ сылаас туруо эбит. Холобур, 100-кэ чааһынай дьиэттэн, 800-һэ итинник генератордаах, аккумулятордаах, тохтоло суох үлэлиир источниктардаах (ИБП) буолан, уот барбытын да үрдүнэн, маннык кыһалҕаны көрсүбэтэхтэр. Хомойуох иһин, 70-н тахса итинник эбии источнига суох дьиэ ититэр систиэмэтэ тоҥон алдьаммыт. Ол аата дьиэ хаһаайыныттан эмиэ тутулуктаах буоллаҕа, арай, бары итинник дьаһанан олорбуттара эбитэ буоллар, уот барыытын чэпчэкитик аһарыныахтарын сөп этэ дии саныыбын.

«Сатал» кыһалҕата элбэх

Бу түөлбэ, дьиҥ иһигэр киирдэххэ, кыһалҕата элбэх: куорат генбылаанынан, тимир суол ааһарынан, хас да кыбар­таал «кыһыл зонаҕа» киирэринэн итиэннэ сокуон быһыытынан, уу кытылыттан 20 миэтэрэ иһинэн дьиэ-уот тутуллара бобулларынан, дьиэлэрин-уоттарын докумуонун оҥорор кыахтара суох, суол-­иис, тырааныспар инфраструктурата оҥоһуллара биллибэт, сирэ-уота чааһынай бас билиигэ сылдьарынан, электричес­кэй ситимэ «Якутскэнерго» ПАУо киирбэт. Саахал тахсыаҕыттан көҕүлүүр бөлөх тэриллэн бүгүҥҥү күҥҥэ турбут сүрүн кыһалҕалары быһаарарга дьулуһар даҕаны, билиҥҥитэ барыта сатабыла суох, туох эмэ баҕар табыллаарай диэн бириинсибинэн оҥоһуллубут курдук.

Бу күннэргэ буолан ааспыт мунньахтарга биллибитинэн, «Якутскэнерго» ПАУо «айдаан­наах» ситими бэйэтин балаансатыгар ылыан баҕарбат, тоҕо диэтэххэ, бииринэн, «Радиоцентр» подстанцияттан «Сатал» микро-түөлбэҕэ диэри барар үрдүк күүрүүлээх ситим табаарыстыба уопсай баайынан буоларынан, иккиһинэн, олохтоохтор электроэнергияҕа 30 мөл. солк. кэриҥэ иэстээхтэринэн. Мунньахха эппиттэринэн, 9 уонна 10 кыбартаалларга сирдэрин учаастагын докумуонун кыайан бэйэлэрин ааттарыгар оҥорботторуттан сылтаан, регистрациялара суох буолан төлөөбөккө, электроэнер­гияҕа иэс үөскээбит. Онон көҕүлүүр бөлөх аны «Сатал» түөлбэ дьиэлэрин чааһынай олорор тутууга көһөрөргө туруорсар. Ол эрээри, «Сатал» эрдэттэн даҕаны саад-оҕуруот табаарыс­тыбатын быһыытынан тэриллибит буолан, сир учаастагын уонна дьиэлэрин тус баайдарын курдук докумуоннуур кыахтара суох.

Сир сыһыаннаһыыларыгар департамент начаалынньыгын солбуйааччы Игнатий Попов маннык этэр: «Өлүөнэ өрүс нөҥүө тимир суол муостата тутуллуута былааннаммытынан сибээс­тээн, 2012 с. куорат генбылааныгар уларытыылар киирбиттэрэ. Былаан быһыытынан, тимир суола аэропорка диэри бу түөлбэни быһа охсон ааһыахтаах. Ити стратегическай суолталаах территориальнай былааннааһын ис­­хиэмэтэ федеральнай таһымынан бигэргэммитэ, СӨ Тырааныспарын министиэристибэтин кытары бииргэ үлэлээн олоххо киллэриэх­тээхпит. Дьокуускай куорат генбылаана 25 сылга диэри оҥоһуллар стратегическай суолталаах докумуонунан буолар. Ол иһин чааһынай олорор дьиэ быһыытынан докумуон оҥоһуллубат».

«Уруу ырааҕа, уу чугаһа ордук» диэн биһиги сөбүлээн туттар өс хоһооммут, бу балаһыанньаҕа төттөрүтүн этэр. Уу чугаһа сорох ардыгар улахан кыһалҕаҕа тириэрдэр. Ол холобурунан, бу түөлбэ сорох кыбартаалыгар дьиэлэрин уу чугаһыгар туттубуттара буолар. Ону Дьокуускай куорат дьаһалтатын тутууга уонна тырааныспарын инфраструктуратын департаменын салайааччыта Северина Архипова маннык быһаарда: «Сатал» 3-с уонна 4-с кыбартаалларыгар дьиэлэрин уу эбийиэгин чугаһыгар туттубуттар. Билиҥҥитэ биһиги СӨ Экологияҕа, айылҕа харыстабылыгар уонна ойуур хаһаайыс­тыбатын министиэристибэтин кытары Дьокуускай куорат генбылаанынан, чуолаан, биэрэк сураа­һынын быһаарыыга үлэлэһэ сылдьабыт. Уу кодексыгар сөп түбэһиннэрэн, биһиги уу эбийиэк­тэрин харыстыахтаахпыт. Сорох дьиэлэр учаастактара бу харыстанар сирдэргэ тутуллубуттар».

Тус санаа

Биир өттүнэн «Сатал» олохтоохторо саахал тахсаатын кытта газовиктар эрэ кэлэн көмөлөһө сатаатылар, ЕДДС тэрилтэҕэ күнү быһа эрийэн туһа суох, энэргиэ­тиктэр уонна былаас бытаан­нык уһуктан, күн аҥаарыттан эрэ кэлэн хамсанан, маннык иэдээн таҕыста диэн айманнылар. Иккис өттүнэн «эспиэрдэр», олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар тус­таах тэрилтэлэр, куорат дьаһалтата эппиэтинэһэ суохтарын, кыа­йан дьаһамматахтарын түмүгэр саахал, хоромньу таҕыста диэн сыаналаатылар. Этэр эттэҕинэ эмиэ да сөп курдук. Ханна баҕарар, хаһан баҕарар бэлэм, эппиэтинэстээх буолуу эрэйиллэр, оннооҕор бырааһынньык кэмигэр биирдиилээн тэрилтэлэргэ дьуһуурустуба олохтонор. Оттон олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар тэрилтэлэр үлэлэригэр ирдэбил кытаанах буолуох­таах. Буолаары буолан, биһиги дойдубут курдук тыйыс усулуобуйа­лаах сиргэ.

Манна даҕатан эттэххэ, тымныы түһүөҕүттэн быйыл куорат дьиэлэрэ олус тымныйбыттарын бэлиэтиэхпин баҕарабын. Тус бэйэм даҕаны ааспыт күһүнү быһа олорор уокуругум сала­йар хампаанньатыгар, ЕДДС даҕаны сайаапкалаан сөптөөх эппиэ­ти, өҥөнү ыла иликпин. Манан сыаналаатахха, дьон олоҕун хааччыйар тустаах тэрилтэлэр ээл-дээл сыһыаннаһыыларыттан, эппиэтинэһэ суох быһыыларыттан саахал эмиэ тахсыан сөп. Тохсунньу тоһуттар тымныылара, аам-даам туманнаах күннэрэ өссө да иннибитигэр…