Сэбилэниилээх өрө турууга сомоҕолоһуу кыайда

Бэс ыйын 24 күнэ үүнэр түүнүгэр Ростов уобалаһыгар сэбилэниилээх өрө туруу саҕаланан эрэр, “Вагнер” бөлөҕө Москваҕа айаннаан иһэр үһү диэн сурах киэҥ куйаар ситиминэн тилийэ көппүтэ. Сонно тута РФ бэрэсидьиэнин пресс-сулууспата Оборуона министиэристибэтэ, Куттал суох буолуутун федеральнай сулууспата, Ис дьыала министиэристибэтэ, “Росгвардия” түүннэри-күнүстэри бэрэсидьиэҥҥэ дакылааттыы олороллор диэн иһитиннэриитэ тахсыбыта. Ити туох буолан ааста?

Өрө туруу

Ааспыт нэдиэлэҕэ бээтинсэҕэ “Вагнер” чааһынай байыаннай бөлөх салайааччыта Евгений Пригожин сэбилэниилээх күүһүнэн Москваҕа диэри тиийиэҕин туһунан иһитиннэриитэ тарҕаммыта. Бу кэннэ “Вагнер” лааҕырыгар Оборуона министиэристибэтин байыаннайдара саба түстүлэр диэн сылтаҕыран, “Вагнер” субуотаҕа, бэс ыйын 24 күнүгэр, Ростов‑на-Дону куоратыгар сэбилэниилээх киирэн, байыаннай эбийиэктэри ылбыта иһиллибитэ. Сорох байыастар Воронеж, Липецк, Тула уобаластарынан Москваҕа диэри бардылар диэн иһитиннэрии кэлбитэ. Тута сөрөөн Куттал суох буолуутун федеральнай сулууспата Евгений Пригожиҥҥа 279‑с ыстатыйанан (сэбилэниилээх өрө турууну тэрийии ыстатыйата) холуобунай дьыала тэрийбитэ.

“Вагнер” уонна Пригожин

“Вагнер” — бу чааһынай байыаннай бөлөх буолар. Арассыыйаҕа чааһынай байыаннай бөлөхтөрү тэрийии туһунан кэпсэтии өссө 2010 сыллаахха барбыта. Бастакы бөлөхтөр 2012 сылтан тэриллэн үлэлээн барбыттара. Оттон “Вагнер” туһунан аан бастаан 2014 сыллаахха иһиллибитэ. Кинилэр Донбааска, Сирияҕа сэриилэспиттэрэ биллэр. Ол иһигэр Крым Арассыыйаҕа холбоһуутугар эмиэ бааллара. Бөлөххө хас да байыаннай тиэхиньикэлээх, сэбилэниилээх. Евгений Пригожин бэйэтэ Санкт-Петербург куораттан төрүттээх киһи. “Конкорд” диэн бэйэтэ улахан чааһынай тэрилтэлээх. Өр кэмҥэ араас банкеттары тэрийиинэн дьарыктанар этэ. Кэлин “Вагнер” диэн чааһынай байыаннай бөлөҕү тэриммитэ. Бу бөлөх төһө да чааһынайын иһин, Оборуона министиэристибэтиттэн үбүлэнэн олорбута. Бу туһунан РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бу күннэргэ байыаннайдары кытары ыыппыт мунньаҕар өссө биирдэ санатан эппитэ баар.

— “Вагнер” бөлөҕүн туһунан эттэххэ, биһиги бу бөлөххө олус убаастабыллаахтык сыһыаннаһар этибит. Бөлөххө киирсэр саллааттар, офицердар, доброволецтар дойдубутун көмүскээһиҥҥэ бары биир кэккэҕэ турбуттарын, дьоҥҥо-сэргэҕэ убаастабылы ылалларын бэлиэтиэх тустаахпын. Иккиһинэн, бу бөлөх судаарыстыбаттан, Оборуона министиэристибэтиттэн үбүлэнэн олорбутун бэлиэтиибин. Аҥаардас былырыын ыам ыйыттан биир сыл устата бу бөлөххө судаарыстыбаттан 86,2 млрд. солкуобай барбыта. Ол иһигэр хамнастара — 70,3, хамнаска эбии — 15,8, социальнай төлөбүрдэр — 110,1 млрд. солкуобай төлөммүтэ. Маны таһынан бөлөҕү салайааччы тэрилтэ “Конкорд” аармыйаҕа аһы-үөлү тиэрдиигэ өҥөнү оҥорууга “Военторг” нөҥүө 80 млрд. солкуобайы өлөрбүтэ биллэр. Бу хампаанньа үбүлээһинин эмиэ судаарыстыба уйуммута, — диэн бэлиэтиир кини.

Оччотугар байыаннай бөлөх тоҕо өрө турда диэн манна ыйытыы үөскүүр. Киин прессаҕа суруйалларынан, Евгений Пригожин Оборуона министиэристибэтин салайааччытын кытары тыл-тылга киирсибэт буолбуттара ырааппыт, ордук бу кэлин Артемовскайы ылыыга сытыырхайбыт. Манна даҕатан эттэххэ, былырыын Оборуона министиэристибэтэ байыаннай эпэрэссийэҕэ кыттар чааһынай бөлөхтөр бары министиэристибэни кытары дуогабар баттаһыахтаахтарын туһунан бирикээс таһаарбыта. Аны туран былырыын сэтинньигэ Санкт-Петербург куоракка “ЧВК Вагнер-центр” диэн сүрдээх улахан хас да мэндиэмэннээх дьиэ килэйэн-халайан тахсыбыта. Бу киин Пригожин бэйэтэ бэлиэтээн эппитинэн, Арассыыйа оборуонатыгар саҥа идеялары угар, информация өттүнэн хааччыйар киин буолуохтааҕа. Онон Ойуунускай “Өйдөөх оҕотунуу”, Владимир Путин Пригожины “сиһин имитэ түспүтэ” сөп.

Бэрэсидьиэн иһитиннэриилэриттэн

РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бу быһылаан тахсыаҕыттан иккитэ Арассыыйа олохтоохторугар суһал иһитиннэриилэри оҥорбута. Бэс ыйын 24 күнүгэр эппит иһитиннэриитигэр дойдубутугар тастан бу үлүгэрдээх ыгыы-түүрүү буола турдаҕына, бу быһылаан тахсыыта “көхсүгэ быһаҕы аспыт кэриэтэ” диэн бэлиэтээбитэ.

— Мин бу быһылааны таҥнарыыттан атыннык ааттаабаппын. Аҥаардас биир киһи тус интэриэһиттэн, бэйэ баҕатын атын дьоҥҥо соҥнооһунуттан таҕыста. Ол эрээри биһиги ис иирсээни кытаанахтык бохсуохпут, сэбилэниилээх өрө турууну салайбыт дьон накаастаныахтара, эппиэккэ тардыллыахтара. Ону ол курдук өйдөөн кэбиһиҥ, — диэн муос-таас курдук иһитиннэрбитэ.

Иккис иһитиннэриитигэр, бэс ыйын 26 күнүгэр, кини Арассыыйаҕа ис иирсээни таһаара сатааһын бу хаһан да кыаллыа суоҕун бэлиэтээбитэ уонна бар дьонугар дириҥ махталын биллэрбитэ.

— Дойдубутугар араас кутталы үөскэтии, ис иирсээни таһаара сатааһын, сэбилэниилээх өрө турууну тэрийии хара маҥнайгыттан таҥнарыыга тэҥнээх этэ. Хайа да түгэҥҥэ саба баттанара биллэрэ. Ону тэрийээччилэр өйдөөмүөх туһалара суоҕа. Ону ааһан улахан буруйу оҥорон эрэллэрин, дойдубутун, билигин тастан ыгыы-түүрүү күүһүрбүт кэмигэр, араастаан хайыта сатаабыттарын эмиэ өйдүүллэр. Бу кэмҥэ уопсастыба, толорор уонна сокуону оҥорор былаас, хайа да таһымҥа, уопсастыбаннай тэриллиилэр, итэҕэл түмсүүлэрэ, баартыйалар Конституцияны көмүскээһиҥҥэ биир сомоҕо буоллулар, биир санаанан салайтардылар. Арассыыйа уопсастыбата чиҥин өссө төгүл көрдөрдө”, — диэн эппитэ.

“Вагнер” бөлөҕүн туһунан этэригэр бу бөлөх байыастара, салайааччылара үгүстэрэ Арассыыйа патриоттара буолалларын, кинилэр Донбааһы, Новороссияны ылыыга хорсуннук киирсибиттэрин бэлиэтээн туран: “Ол иһин бу түгэн тахсыаҕыттан биһиги хаан тохтуутун таһаарбат туһугар үлэлэстибит. Ол иһигэр кинилэр сыыһаларын өйдүүллэригэр бириэмэ биэрэр туһугар”, — диэн эппитэ. Манна кини дириҥ махталын Белоруссия бэрэсидьиэнигэр Александр Лукашенкоҕа тириэрдэр.

Лукашенко өҥөтө

Белоруссия бэрэсидьиэнэ Александр Лукашенко бэс ыйын 24 күнүгэр кэпсэтиигэ тахсан, Евгений Пригожин Арассыыйа салалтатын кытары биир тылы булан, өрө туруу тохтообута. Бөлөх Ростов‑на-Дону куораттан тахсан барбыта. Лукашенко “Вагнер” бөлөх лааҕыра бэйэтин суотугар Белоруссияҕа кэлиэҕин сөбүн эппитэ. Евгений Пригожин сураҕа эмиэ онно баран хорҕойон олорор. Бу туһунан Александр Лукашенко бэҕэһээ буолбут мунньахха иһитиннэрбитэ.

Владимир Путин бүтэһик иһитиннэриитигэр бу бөлөх байыастара Арассыыйа аармыйатыгар дуогабар түһэрсэн, салгыы сулууспалыыр эбэтэр дойдуларыгар, дьонноругар-сэргэлэригэр төннөр кыахтаахтарын иһитиннэрбитэ.

— Оборуона министиэристибэтин, туһааннаах уорганнары кытары дуогабар түһэрсэн, салгыы Арассыыйа аармыйатыгар сулууспалыы хаалыаххытын эбэтэр дойдугутугар төннүөххүтүн сөп. Белоруссияҕа барар киһи онно төннүөн сөп. Мин биэрбит тылбыттан аккаастаммаппын. Билигин хайа суолу таларгыт бэйэҕит быыбаргыт. Бу талыы Арассыыйа буойунун быыбара буолуоҕа диэн итэҕэйэбин, — диэн эппитэ.

Түмүккэ

Онон биир суукка салҕаммыт сэбилэниилээх өрө туруу хаан тохтуута суох эйэнэн түмүктэннэ. Историктар бу хамсааһыны өссө өргө диэри чинчийэн көрүөхтэрэ турдаҕа. Ол эрээри билигин биһиги биири өйдөөтүбүт: Арассыыйаҕа чааһынай байыаннай тэрилтэлэри сокуонунан көрүү барыахтааҕын уонна саамай сүрүнэ дойдубут Калининградтан Камчаткаҕа диэри сомоҕолоспутун көрдөрдө. Манна ыраас мууска олордон ылан, араас тылга-өскө киирэн биэрэн, айдаан тахсыбыта буоллар, ханна-туохха тиийиэхпит өссө биллибэт этэ.