Сэдэх экспонаттар. 122 сыллааҕыта бэчээттэммит кинигэ (ВИДЕО)

     Амма оройуоннааҕы түмэлэ 1965 сыллаахха тэриллибитэ. Райисполком бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлиир кэмигэр өрөбөлүүссүйэ уонна сэрии бэтэрээннэрин кулуубун уопсастыбаннай түмсүүтүн салайбыт Лаврентий Лаврентьевич Александров түмэли тэрийэргэ этии киллэрбитэ. Гражданскай сэрии бэтэрээнэ Василий Константинович Расторгуев дириэктэринэн анаммыта. Өрөбөлүүссүйэ уонна Үлэҕэ килбиэн түмэлин үлэтэ саҕаламмыта.
1977 сыллаахтан Саха сиригэр Гражданскай сэрии устуоруйатын түмэлэ. 4000 кэриҥэ эспэнээт баар.

Сэдэх мал туһунан түмэл исписэлииһэ Вера Шилова кэпсиир.

– Бу 166 сирэйдээх “Альбом картин по зоологии рыб, земноводных и пресмыкающихся” диэн 1901 с. бэчээттэнэн  тахсыбыт кинигэ. Манна 208 араас кыылы маска кыһан уруһуй­даабыт худуоһунньуктар үлэлэрэ киирбит.

Альбом-кинигэни Амма улууһун 100 сылыгар нэһи­лиэк олохтооҕо Елена Валериевна Доброскокина бэлэхтээбит. Кини В.В.Расторгуев аатынан Амма 2-c №-дээх орто оскуо­латын учуутала. Кинигэ ки­­ниэхэ эбэтиттэн, Саха АССР үтүөлээх учууталыттан, биллэр педагогическай династияны салҕааччы Мария Алексеевна Широкихтан (1918 – 2013) тиксибит.

Боруонса киэргэл  (мэтээл)

– Түмэлгэ Анна Дмитриевна Кутургуина 2006 сыллаахха биэрбитэ. Кини Амма улууһугар үөрэх управлениетыгар начаалынньыгы солбуйааччынан үлэлиир.

“Мин оҕо эрдэхпинэ Уорайга олорбуппут. Уорай Амма өрүс кытылыгар баар. Бөтүҥтэн үс км курдук тэйиччи. Төрөппүттэрим онно тыҥа ыарыһахтар балыыһаларыгар үлэлииллэрэ. 1978-1979 сыллар быһыылааҕа, Уорайга уонча геолог кэлбитэ. Ийэлээх аҕам кинилэри кытта кэпсэ­тэллэрэ, ордук аҕам алтыһара. Ийэм ас астаан баран, миигинэн илтэрэрэ. Геологтар Уорайга хас да сиринэн хаһыы оҥорон тугу эрэ көрдөөбүттэрэ. Сороҕор өрүстэн тэйиччи үлэлииллэригэр, иһэр ууларын илдьэн биэрэрбин өйдүүбүн. Махтанан эбитэ дуу, биир геолог миэхэ ити боруонса медальону бэлэхтээбитэ. “Это подарок на память от нас. Мы его нашли здесь”, – диэбитэ. Бу медальону кэлин түмэлгэ биэрбитим”, – диэн этэр Анна Дмитриевна.

Күлүүс

– Бу 1902 с. күлүүскэ «Федор Федотов» диэн бэлиэлээх. Сабаҕалааһынынан, күлүүһү оҥорбут маастар аата буолуон сөп. Оттон «СЛ» – “село Лысково Нижегородской губернии” диэн. Оччолорго атыыһыттар аатырбыт Нижегородскай дьаарбаҥкаҕа сылдьан күлүүһү атыылаһан аҕалбыт буолуохтарын сөп.

Бу күлүүһү Амма сэлиэн­ньэтигэр олорбут Тихон Тихонович Константинов булбут уонна балтыгар биэрбит. Түмэлгэ Амма олохтооҕо Наталья Тихоновна Константинова 2004 сыллаахха бэлэхтээбитэ.

Удаҕан таҥаһын тэриллэрэ

– Улууспут олохтооҕо Туналы алтынньыга түмэлбитигэр удаҕан таҥаһын тэриллэрин аҕалбыта. Күнэ, чуо­­рааннара, чобуолара, кыаһааннара бааллар. Саха төрүт итэҕэлин кытары ситимнээх маллар.

“Биирдэ түүлбэр эдэр уол оҕо кэлэн, Соморсун сиригэр суолтан чугас баар алаа­һы, онно эдэр тиити ыйан көрдөрбүтэ. Өр-өтөр буолбакка, Аммаҕа кэлэ сылдьан отоннуу Соморсун диэки барбыппыт. Онно тиийэн сирбин-уоппун аһатан, ааттаһан-көрдөһөн баран, түүлбэр ыйбыт сирдэригэр тиийбитим. Ити курдук, чуорааннартан саҕалаан, барыта чөкө туос иһиккэ ууруллан харайыллыбыты булан ылбытым. Соһуйуум, үөрүүм муҥура суоҕа. Наһаа махтаммытым. Былыргы дьыллар мындааларыгар кэлэр көлүөнэҕэ тиийдин, саха итэҕэлэ тыыннаах буолуо диэн эрэллээх кистээтэхтэрэ”, – диэн этэр.

Айылҕаттан айдарыы­лаахтар Соморсун сиригэр сэттис халлааҥҥа тиийэр күүстээх удаҕан олорбутун бигэргэппиттэрэ.

Быластыыҥка кэмпилиэгэ

Бу туһунан түмэл исписэ­лииһэ Василий Васильев сырдатта.

– Бу И.В.Сталин дакылаатын («Доклад товарища И.В. Сталина на чрезвычайном VIII Всесоюзном съезде Советов 25 ноября 1936 г. о проекте Конституции Союза ССР») устубут быластыыҥкалара. Оччолорго классичес­кай муусуканы сэргэ, биллэр-көстөр судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэйэтэллэр дакылааттарын усталлар эбит. Кэмпилиэк 21 былас­тыыҥката биир хаалаах. 2012 сыллаахха бибилэтиэкэ дириэк­тэрэ Светлана Егоровна Макарова туттарбыт.

Кини кэпсээбитинэн, бу кэмпилиэк бибилэтиэкэ пуон­датыгар баар эбит. Сталин былаастан туораабытын кэннэ, кинигэлэрин, ити кэмпилиэ­ги бибилэтиэкэ пуондатыттан таһаарбыттар. Ону тэрилтэ бэтэрээн үлэһиттэрэ ууруммуттар. Кэлин дьон-сэргэ көрөрүгэр диэн түмэлгэ бэлэхтээбиттэр.

Түмэл устуоруйатыттан

Түмэл бастакы дириэктэринэн 1965-1967 сс. В.К.Расторгуев үлэлээбитэ. Араас сылларга Д.Г.Егоров, К.И.Иванов, П.И.Прокопьев, И.В.Евстифеев салайбыттара. 1977-1991 сс.  М.А.Семенов, 1991-2021 сс. Р.Н.Никифоров, Е.М.Сутакова, А.Н.Ефремов, С.А.Феоктистова муоһалаабыттара. Билигин Михаил Алексеевич Семёнов дириэктэрдиир.

Түмэл дьиэтэ 1998 с. саахалланар туруктааҕынан билиниллибитэ. 2005 с. XIX үйэтээҕи тутуулардаах учаастакка түмэл комплексын тэрийии үлэтэ саҕаламмыта. 2006 сыл­лаахха В.Г.Короленко аатынан түмэл-дьиэ тутуллубута. 2007 сыллаахха ХIХ үйэтээҕи архитектура өйдөбүнньүгүн реставра­циялыырга үп хомуллубута. Күһүн Гражданскай сэрии уонна Аҕа дойду сэриитин устуоруйатын сэһэргиир түмэл-дьиэ аһыллыбыта. Саха сиригэр Гражданскай сэрии устуоруйатын тү­­мэлинэн буолбута. 2009 с. сайын академик, физик-магнитолог Л.В.Киренскэй төрөөбүтэ 100 сылынан, түмэл-дьиэ үлэтэ саҕаламмыта. Маны сэргэ, улуус түмэлэ Покровкаҕа сир оҥоһуутун устуоруйатын кэпсиир (сэбиэдиссэй Д.В.Павлова) филиаллаах.

Бэчээккэ бэлэмнээтилэр Вера Шилова, Сардаана Баснаева, Василий Васильев.

Хаартыскаларга түһэрдэ уонна видеоҕа уһулла түмэл исписэлииһэ Иван Новиков.