Сэдэх экспонаттар. Бэрдьигэстээх түмэлин ураты маллара (ВИДЕО)

Горнай улууһугар Бэрдьигэстээххэ кыраайы үөрэтэр түмэлгэ уопсайа 11 599 эспэнээт баар. Түмэл тэриллиитигэр, үлэтэ сайдарыгар кыым саҕааччынан оройуоннааҕы үөрэх отделыгар сэбиэдиссэйдээбит, олоҕун оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ анаабыт Михаил Ефимович Тимофеев буолар. Кини аата түмэлгэ 2022 сыллаахха иҥэриллибитэ. 
Бүгүн бу түмэл сэдэх эспэнээттэрин туһунан билиһиннэрэбит.

Туой көһүйэ

Ааҕааччыларбытыгар анаан туой көһүйэ туһунан түмэл сүрүн исписэлииһэ Илона Андреева кэпсиир:
– Бу туой көһүйэни 1997 сыллаахха Горнай улууһун олохтооҕо Егор Николаевич Антонов Одуну нэһилиэгин Улуу Сыһыы диэн Нам улууһун кытта ыксалаһар сиргэ куобахтыы сылдьан, ойуур быыһыттан булбут. 2000 сыллар саҥаларыгар СӨ култууратын туйгуна Гаврил Ильич Александров түмэлгэ аҕалан туттарбыта.
Иһит үрдүгэ – 16 см, айаҕын диаметра – 27 см, түгэҕин диаметра – 12 см, курбуутун диаметра – 27 см, эркинин халыҥа 0,4-0,8 см тэҥнэһэр.

Туой көһүйэ быһа холоон XVII-XVIII үйэлэр саҕана оҥоһуллубут буолуон сөп диэн быһаарыллыбыт. Оттон ойуутун-мандарын көрдөххө, тыҥыраҕынан уонна синньи­гэс төгүрүмтэ аҥаара быһыылаах тэрилинэн сиикэй туойга быһыта баттаан оҥоһуллубут курдук.
Көһүйэ ис эркинэ, түгэҕэ хоруорбут. Бу иһит сиэргэ-туомҥа туттуллубут буолуон сөп. Онтон сиэттэрэн туой көһүйэ итэҕэлгэ сыһыаннааҕа сабаҕаланар. Бу сэдэх эспэнээт өссө да дириҥ чинчийиини эрэйэр.

Сүктэн кэлбит кыыс ыҥыыра

– Түмэлбит пуондатыгар икки ыҥыыр баарыттан, биирэ сүктэн кэлбит кыыс ыҥыыра буолара сабаҕаланар. Ыҥыыр сирэ­йигэр “БОТОРУССКАГО УЛУСА 3ГО БЛУГУРСКАГО НАСЛЕГА: АКЛИНА ТИМОФЪЕВА: С:IЯСЪДЛО, 1908 г. ” диэн суруллубут.
Бу суруктан көстөрүнэн, Акулина Тимофеевна диэн кыыс­ка ыраах, атын улууска сүктэн барарыгар энньэ быһыытынан оҥоһуллубут ыҥыыр буолуон сөп. 1895 сыллаах биэрэпиһи чинчи­йэн көрүүгэ, Боотуруускай улуус 3 Бологур нэһилиэгэр Өнньүөс диэн сиргэ Тээкэйэ аҕа ууһа: Борисов Тимофей Еварестович, 49 саастаах, атыыһыт киһи; кэргэнэ Наталья Николаевна, 38 саастаах; сэттэ оҕолоохтор диэн бэлиэтэммит. Акулина диэн кыыһа 3 саастаах диэн суруллубут. Итинтэн сиэттэрэн биэрэпис ыытыллыбыт сылынан көрдөххө, Акулина 1892 сыллаахха төрөөбүт буолуон сөп.

Онон ыҥыырга сурулла сылдьар сылынан, Акулина 16 сааһыгар кэргэн тахсыбыт курдук. Ол аата, 1908 сыллаахха Акулина Тимофеевна Боотуруускай Бологуруттан Арҕаа Хаҥаласка, билиҥҥитэ Горнай улууһун сиригэр-уотугар сүктэн кэлэн олохсуйбут буолуон сөп.

Куултан былаат

– Аҕа дойду сэриитин сут-кураан сылларыгар арҕаа дойдулартан гуманитарнай көмө быһыытынан бурдук, саахар, чэй о.д.а. ас-үөл Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн тарҕатыллыбыт. Оннук аҕалыллыбыт саахар куулуттан сүөрэн баайбыт былааттара тү­­мэлбит пуондатыгар хараллан сытар.
Былааты сэрии сут-кураан сылларыгар, таҥас-сап кырыымчык кэмигэр баайбыт буолуохтарын сөп. Түмэлгэ Бэрдьигэстээх олохтооҕо Аграфена Алек­сандровна Шакирова эдэр ыччат билэригэр-көрөрүгэр диэн бэлэх уумму­та. Аграфена Алек­сандровна ийэтигэр, оччолорго сэ­рии кэмигэр эдэркээн кыысчааҥҥа, бу бы­лаа­ты дьон биэрбит. Ким биэрбитэ биллибэт.
Ким эрэ баайбыт былаата – тыйыс айылҕабыт тымныытыттан, тыалыттан төһөлөөх харыстаабыта буолуой?

Үрүҥ көмүс искэх

Хаартыскаҕа саха ууһа оҥорбут үрүҥ көмүс искэҕэ. Бу искэҕи (мас сыыһын ылар) 2018 сыллаахха түмэл үлэһитэ Марфа Николаевна Федорова биэрбит. Кини ийэтигэр Марфа Николаевна Жирковаҕа (Күөрэлээх с.) ийэтиттэн Анисия Матвеевна Ивановаттан тиксибит.

М.Н.Федорова кэпсээбитинэн, эбэлэрэ Анисия Матвеевна 1901 c.т. Киниэхэ үрүҥ көмүс искэх ийэттиттэн Татьяна Федоровнаттан хаалбыт. Оттон хос эбэлэрин Татьяна Федоровна аҕата Федор Егорович Алексеев Дьокуускай уокуругун дьаһалтатыгар Арҕаа Хаҥалас улууһугар II Солоҕон нэһилиэгэ тэриллэрин туруорсубут уонна бу нэһилиэккэ кырдьыар диэри кинээһинэн олорбут. Дьоно-сэргэтэ кинини олус ытык­тыыллар эбит. Бу туһунан
1994 с. «Үлэ күүһэ» хаһыат эрэдээктэрэ В.И.Алексеев «Тэнийбит аҕа ууһа» диэн ыстатыйа суруйбут.

Түмэл устуоруйатыттан

Горнай улууһугар тү­­мэллэр олохтонууларыгар, ыччаты устуоруйанан иитии, музейнай педагогика диэн өйдөбүллэр ааспыт үйэ 60-с сылларыттан күүскэ саҕаламмыттара. Кыраайы үөрэтии үтүө дьыалата хас оскуола аайы үгэскэ кубулуйбута.
1972 сыллаахха Саха АССР тэриллибитэ 50 сыллаах үбүлүө­йүгэр аналлаах ыһыахха, тыһыынчаттан тахса эспэнээттээх оройуоннааҕы Бойобуой, үлэ уонна спортивнай албан аат түмэлэ арыллыбыта. 1988 с. диэри дьиэтэ саахалланар туруктаах буолан, биэс төгүл көспүтэ. Сөптөөх дьиэ-уот көстүбэккэ, мала-сала дьиэттэн дьиэҕэ элбэхтэ көһөрүллүбүтэ.
2000 сыллаахха ахсынньы 27 күнүгэр, урукку арболит маҕаһыын дьиэтигэр үлэлии турар түмэл дириэктэринэн СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Елена Григорьевна Степанова анаммыта. Кини кыһамньытынан элбэх үлэ ыытыллыбыта. 2020 сылтан түмэли Елена Александровна Винтоняк сатабыллаахтык салайар.

Түмэл ситиһиилэриттэн

• 2021 сыллаахха өрөс­пүүбүлүкэҕэ «Култуура бастыҥ тэрилтэтэ» ааты ылары ситиспитэ.
• 2022 сыллаахха сүрүн харайааччы Мария Витальевна Борисоваҕа СӨ “Түмэл бастыҥ үлэһитэ” аат иҥэриллибитэ.
• 2022 сылга “Култуура” анал бырагырааманан биир мөлү­йүөннээх субсидияҕа хапсан, интерактивнай экраннар, икки аҕыс кырыылаах, икки туруору битириинэ ылыллыбыттара.
Билигин улуус биэс нэһилиэгэр түмэл үлэтин сөргүтүү тэриллэр. Ону сэргэ, сүрүн түмэл иһинэн аныгылыы мультимедийнай хоһу арыйан үлэлэтэр баҕа санаалаахтар. Маны сэргэ, аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир, толору хааччыллыылаах саҥа түмэл дьиэтин туттарары туруорсаллар.

Бэчээккэ бэлэмнээтилэр Сардаана Баснаева, Илона Андреева.
Түмэл үлэһитэ Лейла Винокурова хаартыскаларга түһэриитэ, видеоҕа устуута.