Сэдэх экспонаттар. Чапчыйан уһанар кыһалаах «Чап уустара» (ВИДЕО)

«Өбүгэ саҕаттан үөтүүлээх, Үс Бүлүү үрдүнэн аатырбыт Чапчыйан уһанар кыһалаах-Чап ууһун аймаҕа олорбут…»

А.П. Мачахов

Үөһээ Бүлүү улууһун Кэнтик нэһилиэгэр баар  “Чап уустара” история-уонна этнография түмэлин 1963-1964 үөрэх сылыгар биология учуутала, норуот үөрэҕириитин туйгуна Николай Никитич Филиппов төрүттээбитэ.

Түмэлгэ билигин 7 311 эспэнээт баар. Бу ураты устуоруйалаах маллар-саллар тустарынан ааҕааччыларбытыгар түмэл салайааччыта, сүрүннүүр харайааччы Анна Васильевна Алексеева-Оюрова уонна ­экскурсовод Дмитрий Николаевич Филиппов сырдаттылар.

Улуус кулубатын чорооно

Бу туһунан Дмитрий Нико­лаевич маннык кэпсиир:

– Бу Үөһээ Бүлүү улууһун кулубата Батаакап баай чорооно. Чороону Георгий Ефимович Потапов аймахтара 1964-1965 сыллар диэки бэлэхтээбиттэр.

Чороон 58 см үрдүктээх. Сабаҕалааһынынан, 19-с үйэ бүтүүтэ оҥоһуллубут.

Оһуордарын уратыларын, чороон устуоруйатын туһунан сиһилии видеоҕа Дмитрий Николаевич кэпсиирин истиҥ, көрүҥ.

Чокуур саа уоһа

Салгыы Анна Васильевна Алексеева-Оюрова ураты эспэнээттэртэн бу курдук сырдатта:

– Чокуур саа уоһа. Үрүҥ көмүс киллэһиктээх, уһуна 80,5 см. Прокопий Аммаев-Аммай Уус диэн XIX үйэ иккис кирбии­тигэр саа оҥоруунан дьарыктаммыт тимир ууһун үлэххэ оҥорбут саатын уоһа. Үрүҥ көмүс уонна сыалыгар алтан киллэһиктээх. Сакаасчыт аата бэлиэтэммит,  «ИСА» диэн суруктаах.

Бу Аммай Уус уола Алексей Прокопьевич Аммаев Кэнтиккэ аан бастакы «Бочуот Знага» уордьаннаах ууһунан биллэр. Түмэлгэ Аммай Уус оҥорбут чокуур саалара дьон болҕомтотун тарда, биһирэбилин, хайҕалын, сөҕүүтүн ыла тураллар.

Кытыйа

– Милииссийэ бэтэрээнэ, 95 саастаах ытык кырдьаҕас, киэн туттар биир дойдулаахпыт Егор Иванович Михайлов Саха АССР 100 сылыгар анаан Дьокуускай куораттан ыыппыт эспэнээтэ. Кытыйа фарфортан оҥоһуллубут, үрдүгэ 8 см, эргимтэтэ 17 см. “1937 с. Саха АССР 15 сыла” диэн суруктаах, хаҥас өттүгэр бурдук ыһыытыгар аналлаах миэлиҥсэ, уҥа өттүгэр тимир ууһун кыстыга, тимир оҥоһуктар уруһуйдаммыттар.

Кэнтик бастакы кинээһэ Боччойо сиэнэ Егор Иванович Михайлов бэлэхтээбит кыты­йата.

Таркай Уус кутан оҥорбут  тыраахтар мотуорун головката

– Бу Таркай Уус–Таркаев Савва Николаевич кутан оҥорбут. Тыраахтар мотуорун головката.

Савва Николаевич – рацио­нализатор, улахан уус. Москуба куоракка Норуот хаһаа­йыстыбатын ситиһиилэрин Бүтүн Сойуустааҕы быыс­тапкатыгар иккитэ ыҥырыллан бара сылдьыбыта. Тыа хаһаайыстыбатыгар туттуллар араас тиэхиньикэни айбытын, үөрэҕэ суох буолан, кыра макеттары оҥорон илдьэн Москуба үөрэхтээх инженердэригэр көрдөрөн, кэпсээн­көмүскээн хаалларбытын хомуур, ыһыы үлэтигэр сэбиэс­кэй кэмҥэ оҥоһуллубут тиэхиньикэлэргэ туһаммыттарын туһунан кэпсээн элбэх. Ону таһынан, тостубут уҥуох хардары барыытын көннөрөн тутар мэдиссиинэ тэрилин оҥорбута түмэлбитигэр көрдөрүүгэ баар.

Бу эспэнээт үөрэҕэ суох саха сатабылын, мындырын, толкуйун көрдөрөр. Үрдүгэ 17 см, эргимтэтэ 18 см, дюраль-алюминийтан кутуллубут. Иһигэр салгын туруута элбэх диэн сириллэн, биһиэхэ эспэнээт буолан турар. Сатаммыта, ­арааһа, тыраахтар мотуоругар иилиллэн бардаҕа. Манна уус оҥорбут сылын уонна аатын бастакы буукубаларын түһэрбитэ сөхтөрөр. Өйдөөн көрдөххө, «1964 ТСН» диэн суруктаах. Таркаев Савва Николаевич-ТСН 1964 сыллаахха оҥорбут диэн буолар. Таркай Уус оҕолоро биһиги түмэлбитигэр 1991 сыллаахха бэлэхтээбиттэр.

Саха хотуура

– Түмэл аан бастакы эспэнээтэ. 19-с үйэҕэ Тимофеев Степан Иннокентьевич-Кынчарыыс Уус оҥорбут хотуура буолар. Онтон былырыын сайын (от ыйын 12 күнүгэр)  Гаврильев Сергей Олегович Баҕа Арыылаах диэн Кэнтиктэн түөрт көс тэйиччи сытар сиртэн саха ууһа охсубут саха хотуурун тимирин булан аҕалбыта.

Бу эспэнээт туох ураты­лааҕый? Сэбиэскэй бы­­лаас саҕана буускап хотуура, Нуучча сириттэн кэлбит бэлэм хотуур дэлэйбитин кэнниттэн, саха хотуурун тимирэ үчүгэй буолан, быһах гынан оҥостуу элбээбитэ. Биир хотууртан хас да быһах оҥоһуллара диэн этэллэр. Онон билиҥҥи кэмҥэ итинник былыргы саха хотуура алдьаммакка бүтүн сытарын булан ылыы олус сэдэх. Бу хотуур, дьиктитэ диэн, көстүбүт сирэ уулаах-хаардаах, дулҕалаах намыһах сир. Сииккэ биир үйэттэн ордук сыппыт тимир дьэбиҥҥэ сиэппэтэҕэ, бүтүнэ, туруга билигин да сэнэҕэ сөхтөрөр. Уһуна  84 см, туората 2,8 см. Чап уустара уһаарбыт тимирдэриттэн оҥоһуллубут.

Түмэл историятыттан

Үөһээ Бүлүү улууһугар “Чап Уустара” түмэл 1963-1964 сс. тэриллибитэ. Тэрийиигэ Кэнтик оскуолатын үөрэнээччилэрэ, ол саҕана үлэлээбит учууталлар, уустар, булчуттар, нэһилиэк олохтоохторо улахан сыраларын уурбуттара. Быйыл музей тэриллибитэ 60 үбүлүөйдээх  сыла.

Сэттэ тыһыынчаттан тахса экспонаттаах түмэлгэ тимир уустарын оҥоһуктара, археологическай, палеонтологическай кэллиэксийэлэр, ону сэргэ, норуодунай худуоһунньук Тимофей Степанов “Удьуор Уустар” хартыыналарын галереята, биир дойдулаахтара, худуоһунньук Тохман Бойтунов хартыыналара болҕомтону тардаллар.

Түмэли РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна Николай Никитич Филиппов төрүттээбитэ, салайбыта. Салгыы РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, САССР үтүөлээх учуутала Мачахов Афанасий Поликарпович  1991-2005 сс. дириэктэрдээбитэ. 2006 сылтан 2020 сылга диэри дириэктэр СӨ култууратын туйгуна Дмитрий Николаевич Филиппов. 2021 сылтан дириэктэринэн СӨ үөрэҕириитин туйгуна Анна Васильевна Алексеева-Оюрова үлэлиир. Маны сэргэ, экспонаттары көрөөччүнэн, харайааччынан СӨ үөрэҕириитин туйгуна Любовь Алексеевна Васильева, экскурсовод Дмитрий Филиппов, үһүө буолан үлэлииллэр.

Балаһаны бэлэмнээтилэр Анна Алексеева-Оюрова, Сардаана Баснаева, Дмитрий Филиппов.

Видеоҕа  уһулла Анна Алексеева-Оюрова, хаартыскаларга Дмитрий Филиппов түһэриилэрэ.