Сэдэх экспонаттар. Кыргыс үйэтинээҕи үҥүү (ВИДЕО)

П.Д.Степанов аатынан Кэбээйитээҕи кыраайы үөрэтэр түмэл пуондатыгар 2000-тан тахса эспэнээт баар. Олортон биирдэстэринэн бу хаартыскаҕа көрөр үҥүүгүт төбөтө буолар.

Бу сэдэх эспэнээт туһунан өр сылларга түмэли сатабыллаахтык салайбыт Егор Авксентьевич Павлов кэпсиир.

– Учуонайдар бу кыргыс үйэтинээҕи (16-17-с үйэ) сэрии сэбиргэлэ диэн быһаарбыттар. Оттон иилии эргийбит үс алтан курун буойун солотун көрдөрөр буолуон сөп диэбиттэр. Бу үҥүү төбөтүн ааспыт үйэ 60-с сылларыгар Кэбээйи оскуолатын оҕолоро экскурсияҕа сылдьан, Лиһэ диэн күөл кытыытыттан булан ылбыттар. (Видео).

Бартыһаан Дьөгүөрэп таас быһара уонна иистэнэр массыыната

Дьон-сэргэ болҕомтотун тардар эспэнээттэр тустарынан ааҕаач­чыларбытыгар түмэл дириэк­тэрэ Григорий Константинович Егоров кэпсиир:

– 1934-1935 сс. Кэбээйигэ Томтор диэн ааттаах сиргэ гражданскай сэрии геройа, культ­армеец Г.В.Егоров-Бартыһаан Дьөгүөрэп салалтатынан 7 кылаас­таах оскуола тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Бу оскуоланы Кэбээйи, Тыайа, Куокуй, Ньидьили нэһилиэктэриттэн тутууга сыһыаннаах дьон кэлэн туппуттар. Онно түннүк тааһын быһааччылара Максимов Иван Афанасьевич эбит. Г.В.Егоров таас быһарын киниэхэ туттарбыт: «Түннүк тааһын олох алдьаппакка быстаххына, эйиэхэ биэриэм», – диэбит. Дьэ туран, Иван Афанасьевич оскуола түннүктэрин тааһын кыһаллан-мүһэллэн алдьаппакка быспыт. Онон Бартыһаан Дьөгүөрэп, эппитин курдук, бу тэрилин бэлэхтээбит. Түмэлгэ Иван Афанасьевич оҕолоро биэрбиттэрэ. Бу таас быһар хас сыллаахха оҥоһуллубута биллибэт. Суругун ааҕарга уустук, өр туттуллан элэйбит.

Оскуола үлэҕэ киирбитин кэнниттэн, Г.В.Егоров Кэбээйигэ хас да сыл олорбут. Көһөн барарыгар Москваттан аҕалбыт «Jones» диэн иистэнэр массыынатын олорбут ыалыгар бэлэхтээн хаалларбыт. Балар биһиги түмэлбит сэдэх эспэнээттэрин быһыытынан көрдөрүүгэ тураллар.

Күкүр Уус оҥорбут бөҕөҕө, хамыйаҕа

– Терехов Андрей Филип­пович көмүһүнэн, тимиринэн, маһынан уһанара үһү. Кини дьоҥҥо киэҥник биллибит аата  Күкүр Уус диэн.

1930-с сыллардаахха Кэбээйи нэһилиэгэ Орто Бүлүүттэн араа­рыллан Нам улууһугар киирэ сылдьыбыттаах. 1930-1931 сс. Суорун Омоллоон Намҥа Үөрэх салаатын иниспиэктэринэн үлэлээбит. Ол үлэлии сылдьан Кэбээйигэ үөрэхтээһин хайдах тэриллибитин бэрэбиэркэлии кэлэ сылдьыбыт. Оччолорго ыаллар өтөхтөрүнэн тарҕанан абына-табына олорбуттар, онон Суорун Омоллоон уһаабыт. Бу сылдьан Кэбээйи дьонун-сэргэтин кытары билистэҕэ. Күкүр Уус–Тиэрэхэп Өндөрөй ол саҕана тыыннаах, баар эбит. Улахан баайа суох да буоллар, кулаактыы сылдьыбыттар. Кыыһа Күннэй 16-17-х эбит.

Кэбээйи нэһилиэгин ытык кырдьаҕаһа, бастакы комсомолка, тыыл, үлэ бэтэрээнэ Февронья Степановна Олесова ити туһунан маннык ахтан турар: «Суорун Омоллоон чахчы кэлэ сылдьыбыта. Күкүр Уус кыыһын Күннэйи көрсөн, кэпсэтэн, сэргээбит этэ. Ол саҕана Күннэй Аана тырыбынайан киһи эрэ хараҕа хатанар кыыһа буоллаҕа».

Суорун Омоллоон «Күкүр Уус» драматын прототиба буол­бут Кэбээйи Күкүр Ууһун (А.Ф.Терехов) сырдык өҥнөөх металтан оҥорбут бөҕөҕүн уонна хамыйаҕын сиэнэ, Күннэй Аана кыыһа, Микушина Христина Григорьевна аймахтар ааттарыттан түмэлбитигэр бэлэхтээбитэ. Ону эспэнээттэргэ суруллубут тыллара кэрэһилииллэр. Эспэнээттэр туһунан суруйарбытыгар С.Н.Тимофеев-Ыллык «Кэбээйи дьоно» диэн кинигэтэ көмөлөстө.

Тимофей Сметанин уруһуйдара

– Т.Е.Сметанины суруйааччы, бэйиэт эрэ быһыытынан билэбит, атын дьоҕурдарын билбэппит. Ол курдук, кини быһый атахтааҕын иһин оҕо эрдэҕинэ «Быһыйа» диэн ааттаабыттар. Өссө биир талаанынан уруһуйдуур дьоҕурдааҕа буолар. Үөрэнэ сылдьан хаһыат эрэдээктэрэ буолан хаһыатын киэргэтэр, бииргэ үөрэнэр оҕолорун үкчү гына уруһуйдуур эбит.

Түмэлгэ икки уруһуйун дьиҥнээҕэ баар. Бииргэ үөрэммит кыыһын, аймаҕын Февронья Степановна Сметанинаны 1944 сыллаахха от ыйыгар уруһуйдаабыт уонна илии баттаабыт. Уруһуйугар боростуой эрэ харандааһы буолбакка, кыһыл харандааһы эмиэ туттубут, иэдэһин биллэр-биллибэт гына тэтэрдибит. Көрбүт дьон тутатына бу Февронья Степановна диэн билэллэр.

Иккис уруһуйа автопортрет. Фроҥҥа сылдьан алтынньы 5 күнүгэр 1943 сыллаахха оҥорбут. Пилоткалаах, гимнастеркалаах, ефрейтор званиелаах, бэ­­йэтин үкчү гыммыт. Т.Е.Сметанин бу олохтон 28 сааһыгар барбатаҕа буоллар, элбэх айымньыны суруйуо, уруһуйдуо эбитэ буолуо.

Кэбээйитээҕи кыраайы үөрэтэр түмэл

1958 с. Кэбээйигэ түмэли төрүттээбит киһинэн учуутал П.Д.Степанов буолар. Петр Денисович СГУ ИФФ бүтэриэҕиттэн, Кэбээйи оскуолатыгар учууталлаабыт. 1961 с. Кэбээйитээҕи баартыйа райкомун пропаганда уонна агитация отделын сэбиэдиссэйинэн ананар. Онтон кэккэ сылларга араас бартыыйынай салайар үлэҕэ үлэлээбитэ. 1975-1980 сс. Дьокуускайга А.С.Пушкин аатынан бибилэтиэкэҕэ дириэктэрдээбит.

1980 с.  «Сэрии сылларыгар партия оруола» диэн тиэмэҕэ диссертацияны көмүскээн, историческай наука хандьыдаата буолар уонна университет преподавателинэн үлэлии барар.

Түмэли араас сылларга П.Н.Репин, Е.А.Павлов салайбыттар. Билигин түмэли Е.Е.Эверстов аатынан Кэбээйитээҕи орто ос­­куолаҕа 28 сыл дириэктэрдээбит, историк идэлээх Г.К.Егоров сала­йар. Улуустааҕы түмэл статуһун 1994 сыллаахха ылбыта.

Түмэл 2014 с. РФ «Бастыҥ үлэлээх култуура тэрилтэтэ» үрдүк ааты ылбыта, 2021 с. «Тыа сиринээҕи култуура тэрилтэлэрин судаарыстыбаттан өйөөһүн» куонкуруска кыайан СӨ судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн 100 тыһ. солк. граҥҥа тиксибитэ.

Кэлэр сылга төрүттэммитэ 65 сыллаах үбүлүөйүн көрсө, түмэл кэлэктиибэ хапытаалынай өрөмүөҥҥэ 13 мөл. солк. суумалаах федеральнай субсидия көрүллэрин ситистэ.

Бэчээккэ бэлэмнээтилэр Егор Павлов, Григорий Егоров, Сардаана Баснаева.

Түмэл пуондатын харайааччы  Иосиф Кобяков хаартыскаларга түһэриитэ, видеоҕа устуута.