Сэдэх эспэнээттэр. Табык, дьаҕа уонна ойуун таҥаһа

Саха сирин норуоттарын муусукатын уонна фольклорун түмэлэ 1989 сыллаахха тэриллибитэ. Манна 13 173 эспэнээт баар.

Түмэл сыала-соруга — Саха сирин норуоттарын ырыаларын-то­­йуктарын хомуйуу, үөрэтии, сырдатыы, дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатыы. Фольклортан саҕалаан профессиональнай мусукаалынай ускуустубаҕа тиийэ сайдыытын, үүнүүтүн үөрэтии, көрдөрүү.

Ааҕааччыларга анаан түмэл исписэлииһэ Павел Малышев ураты эспэнээттэр тустарынан сырдатта.

ТАБЫК

– Табык – өбүгэлэрбит ытык тэриллэрэ. Былыр өбүгэлэрбит итэҕэлгэ, сиэргэ-туомҥа, ону таһынан, ырыа-тойук, үҥкүү тэтимин доҕуһуоллуурга туһаналлар эбит. Аҕа уустара бэйэлэрин кыахтарынан, бииртэн уон икки сүөһү тириитигэр тиийэ туттан, табык араас көрүҥүн оҥостоллоро үһү. Араас өҥнөөх сүөһүнү тутталларын туһунан суруллар.

Талба табык туһунан, кылгастык да буоллар, бүгүн сырдатабыт. Талба табыгы араас кыыл тириитин талах маска тиирэ тардан оҥороллор.
Табык туһунан сиһилии видеоҕа көрүҥ.

ДЬАҔА

– Мээнэҕэ тыаһатыллыбат, туспа сиэрдээх-туомнаах мусукаалынай үстүрүмүөн. Дьаҕаны былыр ыһыахха, ардаҕы аҕалар алгыска сахсыйан тыаһаталлар эбит. Оттон ытык курдук эргитэн тыас таһаарыы – “Илбис киириитэ” дэнэр.
Бу мастан оҥоһуллубут, иһэ көҥдөй. Тыас таһаарар кыа­һааннара эмиэ мастан оҥоһуллубуттар. Хаартыскаҕа Иоаким Дмитриевич Избеков-Уустаах оҥорбут дьаҕатын көрөҕүт. Кэнчээри ыччат билэригэр-көрөрүгэр ананар.

Дьаҕаны саха тылын бы­­һаарыылаах кылгас тылдьытыгар маннык быһаараллар: 1 м кэриҥэ үрдүктээх көҥдөй лэкэчэк курдук саха мусукаалынай үстүрүмүөнэ. Түөрт-биэс сиринэн эргиччи мас илбиргэстэрдээх-салбырҕастар­даах, олору эҥин араастык сахсаҥнатан тардыр­ҕас муусука дорҕоонун таһаарыллар.

ОЙУУН ТАҤАҺА

– Прокопий Егорович Слепцов-Ойуун Борокуопай 1989 сыллаахха түмэлгэ бэйэтэ туттарбыт таҥаһа. Прокопий Егорович кэргэнинээн сарыыттан, тииҥ тириититтэн тикпиттэр. Көхсүн аллараа өттүгэр кыра чуораанчыктардаах, олор хамсаннаҕына тыастара чыычаах саҥатын курдук буолан иһиллэр эбит. Ойуун Борокуопай көмөлөһөөччүлэрэ киниэхэ чыычаах курдук көстөллөрө үһү.
П.Е.Слепцов – Абый улууһун бастакы мелодиһа, ырыа айаач­чы, хоһоонньут, саха национальнай мусукаалынай үстүрүмүөннэрин оҥорор маастар, хомусчут, былыргы саха ырыаларын толо­рооччу, артыыс, үҥкүүһүт. Кини Саха сирин култууратын сайдыытыгар элбэх сыратын уурбут, дьон-сэргэ дууһатыгар үгүс кэрэни иҥэрбит ытык киһи. 2019 сыллаахха П.Е.Слепцов төрөөбүтэ 100 сылыгар аналлаах быыстапка уонна видео-­эспэнээт биһирэмэ болҕомтону тардыбыта.

“СЫГЫЙ КЫРЫНААСТЫЫР” РУКОПИҺА

– “Сыгый Кырынаастыыр” илиинэн суруллубут рукопиһа биһиги түмэлбит биир ураты эспэнээтинэн буолар. Бу 1945 сыл диэн бэлиэтэммит “Сыгый Кырынаастыыр” рукопиһын Саха академическай драматическай тыйаатырын артыыһа, РФ үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыһа Ефим Николаевич Степанов түмэлгэ 2014 сыл­лаахха бэлэхтээбитэ.
Ефим Николаевич 1980-с сылларга Каландаришвили уулуссаҕа, урут тыйаатырга өрөмүөн кэмигэр, муостаны көтүрбүттэригэр хаһыакка сууланан сытарын булан ылбыт. Кини И.Д.Избеков айымньытын өссө 1936-1939 сс. суруйан саҕалаабыт буолуон сөп диэн сабаҕалыыр.

ЭРГИС БИБИЛЭТИЭКЭТИТТЭН СЭДЭХ КИНИГЭ

– А.П.Решетникова түмэл пуондатын хаҥатар сыаллаах араас эспэнээттэри хомуйан саҕалаабыта. Кини Г.У.Эргис кэргэниттэн – Анна Власьевна Михайловаттан учуонай тутта сылдьыбыт малларын, кинигэлэрин бэлэхтииригэр көрдөспүтэ.
Анна Власьевна түмэлгэ Георгий Устинович тус бибилэтиэкэтин бэлэхтээбитэ. Манна О.Н.Бетлингк, И.А.Худяков, С.В.Ястремскай, Э.К.Пекарскай, В.О.Миллер, А.Н.Веселовскай, Ю.М.Соколов, Н.К.Гудзий уо.д.а. фольклорга, этнографияҕа аналлаах, уопсайа, 454 кинигэ баар.
Бу “Южнорусские былины” диэн сүүстэн тахса сыллааҕыта тахсыбыт кинигэ. Манна былыргы номохтору чинчи­йиилэр киллэриллибиттэр. Холобур, “Бой Ильи Муромца с сыном”. Ааптар чинчийбит, ырыппыт уонна атын норуоттар номохторун кытары тэҥнээн көрбүт. Кинигэ 411 сирэйдээх. Императорскай наука академиятын типографиятыгар 1881 сыллаахха бэчээттэммит.

ТҮМЭЛ УСТУОРУЙАТЫТТАН

• 1989 с. Саха сирин норуоттарын муусукатын уонна фольклорун түмэлэ уопсастыбаннай түмэл быһыытынан тэриллибитэ. Иилээн-саҕалаан төрүттээбит киһинэн СӨ норуодунай артыыһа, РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, устуоруйа наукатын хандьыдаата Аиза Петровна Решетникова буолар. Түмэл 1991 с. судаарыстыбаннай ситимҥэ киирбитэ. Аиза Петровна түмэли 1989-2019 сс. сатабыллаахтык салайбыта.
• 2019 сылтан кини үөрэнээччитэ Мария Ильинична Корнилова түмэли салайар.
• САССР 100 сылыгар түмэл аан маҥнай өрөспүүбүлүкэ таһыгар “Көһө сылдьар түмэл” бырайыагынан тахсыбыта. Санкт-Петербурга Арассыыйатааҕы этнография түмэлигэр, Шереметев дыбарыаһыгар – муусука түмэлигэр, Н.А.Римскэй-Корсаков түмэл кыбартыыратыгар, Ленфильмҥэ, Псков, Норильскай, Владивосток куораттарынан үгэстийбит мусу­каалынай култуураны сырдатар сыаллаах далааһыннаах үлэни ыыппыта.
• Түмэл видео-эспэнээттэри, документальнай, мусукаалынай, научнай-популярнай, мульт-киинэлэри, видео-уруоктары оҥорор.
• Быйыл түмэл “Кочующий музей” бырайыагынан култуура эйгэтигэр көҕүлээһиҥҥэ Бэрэсидьиэн пуондатын 2023 сыллааҕы бастакы конкуруһугар кыайыылааҕынан тахсыбыта. Онон Санкт-Петербурга, Амур уобалаһыгар, Забайкальеҕа Саха сирин норуоттарын мусукаалынай нэһилиэстибэтин көрдөрө-сырдата айанныахтара.

Бэчээккэ бэлэмнээтилэр Сардаана Баснаева, түмэл пуондатын сүрүн харайааччыта Светлана Никифорова, түмэл сырдатар-үөрэтэр салааҕа сэбиэдиссэйэ Ольга Громова, пуонда салаатын исписэлииһэ Павел Малышев.

Хаартыскалар, видео:  Ольга Громова, Павел Малышев