Сэдэх эспэнээттэр. Кэрэхсэбиллээх ытык маллар (видео)

Томпо улууһугар Кириэс Халдьаайыга Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Ф.М.Охлопков аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл 1967 сыллаахха тэриллибитэ. Пуондатыгар уопсайа  5780 эспэнээт баар.

Бүгүн биһиги ааҕааччыларбытыгар ураты ытык маллар тустарынан түмэл дириэктэрэ Любовь Севостьянова кэпсиир. 

Маллаах иһит

– 1984 сыллаахха үлэhиттэр өбүгэлэрбит олорбут сирдэринэн сылдьан эспэнээт хомуйбуттар. Тимофеев Владимир Иннокентьевич урут үгүс ыал түѳлбэлээн олорбут Мөҥкө алааhыттан түмэлгэ элбэх эспэнээти булан биэрбит. Олортон биирдэстэрэ бу мал­лаах иhит буолар.

Эргиччи оҥо быhыллыбыт ойуулаах. Манна саха дьонун урукку олохторо-дьаһахтара, күннээҕи түбүктэрэ-садьыктара ойууланан көрдөрүллүбүт. Ону таhынан, манна от-мас, көтөр-сүүрэр, эргэ таҥара дьиэ­тэ бааллар. Манна даҕатан эттэххэ, III Байаҕантай нэhилиэгэр бастакы таҥара дьиэтэ 1852 сыллаахха, иккис таҥара дьиэтэ 1905 сыллаахха тутуллан үлэҕэ киирбиттэрэ. Онон нэhилиэк атын нэhилиэктэртэн уратытынан икки таҥара дьиэлээҕэ буолар.

Дьоруой Охлопков саата

– Бу Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Матвеевич Охлопков саата. Киниэхэ Аҕа дойду уоттаах сэриитигэр Улуу Кыайыы 20 сылынан Сэбиэскэй Сойуус Коммунистическай баартыйатын уобаластааҕы кэмитиэтэ бэлэхтээбит.

Сааны 1991 сыллаахха Томпо оройуонун милиисси­йэтин үлэhиттэрэ дьон-сэргэ үйэ-саас тухары көрө-истэ сылдьарыгар диэн биһиэхэ туттарбыттара. Бу ИЖ-12 диэн икки уостаах булт саата буолар.

Федор Матвеевич Охлопков – Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, снайпер.

Биһик

– Бу кыра оҕону утутар уйа, орон. Маһынан уонна талаҕынан оҥороллоро эбитэ үһү. Бу мас биһик 19-с үйэҕэ оҥоһуллубут. Кыра оҕо үчүгэйдик утуйдун диэн хамнатан биэтэҥнэтэллэр эбит. Оннукка анаммыт орон, төбө өттө үрдүк.

Суруйааччы массыыҥката

– Саха АССР уонна РСФСР култуураларын үтүөлээх үлэhитэ, Томпо оройуонун бочуоттаах олох­тооҕо, саха дьахталларыттан бастакы суруйааччы Анастасия Саввична Сыромятникова аатын өрөспүүбүлүкэҕэ билбэт киһи диэн суоҕа буолуо. Бу кини үлэлээбит бэчээттиир массыыҥкатын аймахтара тү­­мэлгэ бэлэхтээбиттэр.

Бу суумкалаах бэчээт­тиир массыыҥкатыгар Анастасия Саввична элбэх айымньытын бэчээттээн табыгыраттаҕа. Кини өр сылларга “Кыым”, “Эдэр коммунист” хаһыаттарга, кинигэ кыһатыгар таһаарыылаахтык үлэлээбитэ, “Хомус” литературнай түмсүүнү сатабыллаахтык салайбыта. Айымньылара саха литэрэтиирэтин учуобунньугар киирбиттэрэ.

А.С.Сыромятникова – сэһэн­ньит, 1957 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойуу­һун чилиэнэ. “Кыыс хотун”, “Хопто”, “Дьүөгэлиилэр”, “Күөх дуолум барахсан”, о.д.а. айымньылара ааҕааччылар кэрэхсэбиллэрин ылбыттара, үрдүктүк сыаналаммыттара.

Кириэс Халдьаайы уруккутун кэпсиир хартыына

Сэрии бэтэрээнэ, Томпо оройуонун бочуоттаах олохтооҕо Афанасий Мекюрдянов бэйэтин хас да хартыынатын бэлэхтээбитэ. Сөбүлээн, дууһата иэйэн уруһуйдуур идэлээх эбит.

Олортон биирдэстэрэ, бу көрөргүт курдук, “Кириэс Халдьаайы 30-с сылларга” диэн хартыыната буолар. Манна оччолорго үлэлии турбут тэрилтэлэр уруһуйдаммыттар. Оскуола 1904 сыллаахха киирбитэ, оттон балыыһа – 1924 сыллаахха. Ити дьиэлэртэн бу билигин даҕаны үлэлии турар соҕотох дьиэнэн түмэл дьиэтэ буолар. 1905 с. тутуллубут таҥара дьиэтэ. 1950-с сылларга саҥардыллан, икки мэн­­диэмэннээх интэринээт дьэндэйэн тахсыбыта. Кэлин, 1985 сыллаахтан, манна түмэл үлэлии турар.

Түмэл устуоруйатыттан

1967  сыллаахха  сэтинньи 21  күнүгэр Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 50  сылынан Кириэс Халдьаайыга оскуола баазатыгар  Ф.М.Охлопков аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл аһыллыбыта. ССКП Томпо оройуонунааҕы кэмитиэтин  бюротун уурааҕынан оскуола баазатыгар Аҕа дойду сэриитин устуоруйатын кэп­сиир уопсастыбаннай түмэл тэриллибит. Бу түмэл 1905  сыллаахха тутуллубут таҥара дьиэтигэр үлэлии турар.

Кыраайы үөрэтэр түмэли Ф.В. Егоров, СӨ култууратын туйгуна, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, П.В. Степанов, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, В.И. Тимофеев, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, А.Д. Андросова, СӨ култууратын туйгуна, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Е.Е. Атакова, К.Н. Бястинова, С.Д. Матаркина – ССРС үөрэҕириитин туйгуна сатабыллаахтык салайбыттара. Билигин  түмэл дириэктэринэн Л.Д. Севостьянова ананан үлэлиир.

Кэлиҥҥи сылларга ситиһиилэриттэн сырдаттахха, САССР 100 сылыгар бастыҥ уопсастыбаннай көҕүлээһини олоххо киллэриигэ кыайыылааҕынан буолбута. Онон түмэл бырайыага Саха АССР үөрэҕириитин 100  сылыгар анаммыт кинигэҕэ киллэриллибитэ.

Түмэл дириэктэрэ Любовь Севостьянова «Кружок “Объектив”» диэн бырайыага 2022 сыллаахха “Полиметалл” хампаанньа ыыппыт куонкуруһугар “Золотая технология” аат кыайыылааҕынан буолбута. Күрэс түмүгүнэн 2023 сыллаахха түмэлгэ хаартыскаҕа түһэрэр аппараат уонна интерактивнай панель ылыллыбыта.

Бэчээккэ бэлэмнээтилэр Сардаана Баснаева, Любовь Севостьянова.

Видеоҕа уһулла, хаартыскаларга түһэрдэ түмэл исписэлииһэ Саргылаана Харайданова.