Сэдэх эспэнээттэр. Норуот түмэлин  күндү мала (ВИДЕО)

Таатта улууһугар Чөркөөххө «Саха сиригэр политсыылка» историко-мемориальнай түмэл СӨ норуодунай суруйааччыта, Социалистическай Үлэ Дьоруойа Д. К. Сивцев‑Суорун Омоллоон көҕүлээһининэн 1977 сыллаахха тэриллибитэ. Манна араас сирдэртэн көһөрүллүбүт 19–20 үйэни кэрэһилиир устуоруйа 21 пааматынньыга оччотооҕу олоҕу сэһэргиир. Түмэл сүрүн пуондатыгар 6146 эспэнээт баар. 26 тыһ. көмө пуондалаах.

Бүгүн түмэл исписэлииһэ Сардаана Аввакумова дьон-сэргэ сэҥээрэ көрөр малларын туһунан сырдатта.

Туой түптэх

— Туой түптэх үрдүгэ 13 см. Тутарга табыгастаах буоларын курдук, икки кыра тутаахтаах. Буруо тахсарыгар анаан кыра дьөлөҕөстөрдөөх.

Сиһилии видеоҕа көрүҥ.

Үрүҥ көмүс потир

Саха бастакы үөрэхтээх аҕабыыта Федор Гаврильевич Сивцев англия, француз, ньиэмэс, дьоппуон тылларынан көҥүл быһаарсара үһү. Ксенофонтовщинаны уодьуганнааһын саҕана дьоппуон тылын билэрин, Охотскай муора кытыла Саха сирин төрүт сирэ, атын дойдулары кытта алтыһыытыгар сүҥкэн суолталаах, ону былдьаатылар диэбит буруйугар, 1928 сыллаахха 10 сыл болдьохтоох Соловецкай лааҕырга утаарыллыбыт уонна онтон эргиллибэтэх.

Федор Гаврильевич миссионерскай, педагогическай үлэлэрэ сыаналанан ыраахтааҕыттан үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Санкт-Петербург куораттан таҥара дьиэтин маллара, таҥара үлэһиттэригэр аналлаах таҥастар, үөрэх босуобуйалара, кинигэлэр баһыылканан кэлбиттэр. Олортон үрүҥ көмүс үрүүмкэлээх потир ордубутун Ф. Г. Сивцев бииргэ төрөөбүт балтын Ирина сиэнэ Татьяна Кривошапкина түмэлгэ 1979 сыллаахха туттарбыта.

Таҥас сууйар мас массыына

Бу мас массыынаны эргэ балыыһа ыскылаатын хомуйа сылдьан булбуттар. Түмэлгэ 1988 сыллаахха оччолорго олохтоох балыыһаҕа үлэлээбит Егор Багарытов бэлэхтээбит.

Чөркөөххө балыыһа 1913 сыллаахха тутуллубута. 1932–33 сыллартан Григорий Михайлович Кокшарскай балыыһа баазатын хаҥатыыга улахан үлэни ыыппыта, эбии үс дьиэни атыыласпыта. Сабаҕалааһынынан, бу таҥас ыктарардаах массыынаны Г. М. Кокшарскай аҕалтарбыт буолуон сөп.

Массыына буочука курдук быһыылаах, атахха турар. Илиинэн эргитэр барабааннаах. Үрдүгэ 48 см, диаметра 58 см. Хаппаҕын ис өттүгэр ньиэмэс тылынан «ALEXANDERWERK ORIGIN WASCHMASCHINE SAAL-FELDIA» диэн суруктаах. Массыына танас ыгара эмиэ туспа оҥоһуулаах, “IDAHO JUNE 20 1899 № 154 LOOSEN TOP SCREWS IN USE” диэн суруга Америкаҕа оҥоһуллубутун кэпсиир. Инньэ гынан, бу хомуллубут тэрил буолан тахсар.

Лэкээ ыскааба

Бу ыскаабы 1984 с. түмэлгэ, оччотооҕу Чөркөөх балыыһатын бырааһа Николай Тихонович Николаев бэлэхтээбит. Сирэйигэр, дьааһыктарын анныгар маастар бэлиэтээһиннэрэ бааллар: «Иннокентий Большаков 1919 г. 19 числа». Анныгар мээрэй оҥорбут чертеһа көстөр. Устата 3 миэтэрэ, үрдүгэ 2.80 м.

Дьохсоҕон, Кыайыгый аҕатын ууһун аатырар баайа Вонифатий Харлампьевич Слепцов (Балапаат) кыра уола Тэрэнтэй Вонифатьевич уус Большаков Иннокентий Петровичка-Лэкээ ууска оҥорторбут. Сиэдэрэй ыскаабы сөҕө-махтайа көрөн, Тэрэнтэй төлөбүрүн ыана сылдьар ынаҕы, 16 киилэ ынах арыытын биэрбит.

Кулаактааһын кэмигэр ыскаап Тааттатааҕы райисполком дьаһалыгар киирбит. Чөркөөх учаастактааҕы балыыһатын кылаабынай бырааһа Г. М. Кокшарскай көрдөһүүтүнэн 1931 с. Таатта райисполкомун бэрэссэдээтэлэ Николай Иовлевич Кытарбытов ыскаабы балыыһа эмтиэкэтигэр анаабыт.

Мас суумка

Хаптаҕай, көнө быһыылаах, хара кырааскалаах, сирэйигэр икки мэндиэмэннээх дьиэ уруһуйдаммыт, хаппаҕар “Екатерина 1901 г. ” диэн суруктаах мас суумка. Түмэлгэ 1979 сыллаахха Алексеевскай оройуон Ытык Күөл сэлиэнньэтин олохтооҕо Николай Иванович Попов бэлэхтээбит.

Кэпсээбитинэн, суумка 1901 с. политсыылынай В. М. Ионовка үөрэммит Екатерина диэн кыыс киэнэ буолар. Катяҕа аҕата Кузьма Платонович Слепцов оҥорон биэрбит. Кузьма Платонович Байаҕантай улууһун Уолба нэһилиэгэр улахан уус киһинэн биллэрэ. Көмүһүнэн, тимиринэн, алтанынан эмиэ уһанар эбит. Сэлии муоһунан тугу барытын оҥороро үһү. Түмэлгэ көһөрүллүбүт Уолбатааҕы Владимирскай чочуобуна иконостаһын эмиэ кини оҥорбут.

Суумка хаһаайката Екатерина, хомойуох иһин, уонча саастааҕар өлбүт. Аҕата кыыһын уҥуоҕар кыракый чочуобуна оҥорбута (Уолбаҕа) хойукка диэри турбут. Суумка Ытык Күөл олохтооҕор, маастар ииппит кыыһыгар Мария Петровна Слепцоваҕа (Неморицынаҕа) хараллан сыппыт.

Түмэл устуоруйатыттан

Суорун Омоллоон, В. П. Решетников, Х. И. Кашкин, В. И. Винокуров, Н. Е. Попов, В. Е. Кузьмин, Л. Н. Григорьева, уо. д.а. көҕүлээһиннэринэн, улуус уопсастыбаннаһа күүскэ турунан, баара-суоҕа 6 ый 20 хонук иһигэр түмэл ситэн-хотон сириэдийбит, дьоҥҥо аанын тэлэччи аспыт. Субуотунньуктарга 400‑кэ тиийэ киһи кыттыбыт. Норуот күүһэ көмүөл күүһүгэр тэҥнээҕин, сомоҕолоһуу диэн баараҕай күүс буоларын сыаналаан, дьонугар-сэргэтигэр махтанан Суорун Омоллоон: “Бу норуот түмэлэ”,  — диэн киэн туттан эппитэ уос номоҕо буолан сылдьар.

Түмэл бастакы дириэктэринэн Л. Н. Григорьева (1977–1987) ананан үлэлээбитэ. Салгыы А. Т. Аржаков (1987–1993), И. Я. Жерготова (1993–2006) сатабыллаахтык салайбыттара. Билигин түмэл дириэктэрэ Н. Е. Попов (2006 с.), дириэктэри солбуйааччы М. А. Протодьяконов уонна кэлэктиип үрдүк таһаарыылаахтык, киэҥ далааһыннаахтык үлэлии сылдьаллар.

2019 с.“Пааматынньыктары харыстыаҕыҥ” өрөспүүбүлүкэтээҕи бырайыак чэрчитинэн биирдиилээн дьон, тэрилтэлэр үптэринэн уонтан тахса тутуу чөлүгэр түһэрилиннэ, өрөмүөннэннэ. Маны сэргэ, П. А. Ойуунускай төрөөбүт алааһа, балаҕана, Д. К. Сивцев‑Суорун Омоллоон сайылыга, П. А. Алексеев сыылкаҕа олорбут балаҕана музей-уһаайба буоланнар, түмэлгэ киирсэллэр.

Бэчээккэ бэлэмнээтилэр Сардаана Баснаева, Сардаана Аввакумова, экскурсовод Оксана Жерготова.

Видеоҕа уһулла түмэл пуондатын харайааччы Елизавета Ушницкая, хаартыскаларга түһэрдэ Сардаана Аввакумова.