Семен Афанасьевич Протодьяконов 80 сааһын туолла

Күн-дьыл аастаҕын аайы, өрдөөҕүтэ, өтөрдөөҕүтэ, араас кэмнэргэ билсэн, бииргэ үлэлээн ааспыт дьонноргун үтүө тылынан ахтар санаа үөскүүр. Оннук дьоннорбуттан биирдэрэ Семен Афанасьевич Протодьяконов буолар. Кини оруобуна 80 сааһын томточчу туолла.

Кини дьаныардаах үлэтинэн биллиилээх судаарыстыбаннай диэйэтэлгэ тиийэ үүммүтэ

Семен Афанасьевич икки үйэлэр кирбиилэригэр, дойдубут олоҕор-дьаһаҕар тосту уларыйыылардаах сылларга бэйэтин ис дууһатын, өйүн-санаатын дьон-сэргэ олоҕо уонна дойду туруга тупсарын туһугар анаабыта. Ол да иһин кини өрөспүүбүлүкэҕэ биллиилээх судаарыстыбаннай диэйэтэл, култуура уонна бэчээт үтүөлээх үлэһитин, Таатта, Эбээн-Бытантай улуустарын бочуоттаах олохтооҕун быһыытынан 80 сыллаах  үбүлүөйүн көрсөр.

Семен Афанасьевич 1970 сыллаахтан Томпотооҕу комсомол райкомун бастакы сэкэрэтээриттэн эппиэттээх үлэтин саҕалыыр. Онтон 1975 сылтан 1991 сылга диэри олоҕун сыралаах бартыыйынай үлэҕэ аныыр. Итиннэ кини ордук олох уустук ньымаларыгар үөрэммит, буспут-хаппыт сылларынан 1980 сыллар ортолоругар ССКП Нерюнгритааҕы горкомун сэкирэтээринэн үлэлээбит сыллара буолара саарбаҕа суох.

Кини Дьокуускайдааҕы судаарыстыбаннай университы бүтэрбит, Москватааҕы университетка, Хабаровскайдааҕы Үрдүкү  бартыыйынай оскуолаҕа үөрэммит буолан киэҥ билиилээҕэ. Филологическай наука кандидата. Онон билии-көрүү акылаатыгар үктэнэн, аныгы Саха сирин тутуу үлэтигэр 1990 сылтан көхтөөхтүк кыттыспыта. Олоххо көрүүтүнэн, Саха сирэ сайдар суолун сылыктыыр дьоҕурунан өрөспүүбүлүкэ XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин, онтон Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев эрэллээх хамаандатын, көмөлөһөөччүлэрин кэккэтигэр киирбитэ.

1990-c сыллар дойду үрдүнэн, ол иһигэр Саха сиригэр, олус ыарахан бэлитиичэскэй кириисис сыллара этилэр. Дьэ, ити балаһыанньаттан тахсарга бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй соруктары нэһилиэнньэҕэ өйдөнүмтүө, көхтөөхтүк  сырдатыыга бэчээт оруола хаһааҥҥытааҕар даҕаны күүһүрбүтэ. Михаил Ефимович Николаев ити эппиэттээх дуоһунаһы Семен Афанасьевич Протодьяконовка сүктэрбитэ: бастаан 1991 сыллаахха САССР Совминын иһинэн саҥа тэриллибит бэчээт секторын сэбиэдиссэйинэн анаабыта. Онтон улам үрдэтэн СИА генеральнай дириэктэринэн, онтон саҥалыы тэриллибит «Саха» НИКХ бэрэсидьиэнинэн анаабыта. Санаан даҕаны көрдөххө, ол кэмнэрдээҕи Саха сирин балаһыанньата олус уустук этэ.

Биллэн турар, аҕа көлүөнэ дьон ийэбит үүтүн кытта тэҥҥэ эҕирийбит Ийэ дойдубутугар тапталбыт өрө күүрүүлээх модун иэйиитигэр иитиллибит буоламмыт, Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыытын, коммунистическай баартыйа салайар, баһылыыр-көһүлүүр оруола уларыйыытын олус ыараханнык ылыммыппыт. Былдьаһыктаах кэмнэргэ биһиги үрдүбүтүнэн ааҥнаабыт алдьархайтан тахсар суолу көрдөөһүн быһыытынан, М.Е. Николаев салалтатынан өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтэ судаарыстыбаннай суверинитет туһунан Декларация ылыммыта. Онтон ыла былаас демократическай суолга үктэммитэ. Судаарыстыбаннай былаас сокуоннарга олоҕуран үлэлиир төрүөтэ олохтоммута. Норуокка көҥүл санаа бэриллибитэ, бэчээттэн «цензура» уһуллубута. Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ ырыынак сокуоннарыгар олоҕуран сайдыыта саҕаламмыта.

Парламент, ситэриилээх былаас, суут органнара сөбүлэһэн бииргэ үлэлээһиннэрин бириинсибэ олохтоммута. Ол туһугар Бэрэсидьиэн института уонна Конституционнай суут тэриллибитэ, миэстэтигэр ситэриилээх былаас уорганнара саҥардыллан үлэлээбиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэ Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев саҥа Саха сирин тутууга улахан мөккүөрү таһаарбакка, бэлитичэскэй өттүнэн араастык толкуйдааһыны, күүс өттүнэн быһаарыыны сорунуулаахтык утарарга, Саха сиригэр нэһилиэнньэ иллээхтик-эйэлээхтик олорууларын хааччыйарга күүстээх үлэни ыыппыта.

Ити историческай суолталаах соругу быһаарыыга нэһилиэнньэҕэ киэҥ ылыннарыылаах өйдөтөр үлэ улахан эппиэттээх дьыала этэ. Семен Афанасьевич 90-с сылларга үлэтин ис хоһооно ити историческай соруктары быһаарыыга төһүү күүс буолбута. Дьону сатабыллаах тылынан итэҕэтии, саҥа олоҕу оҥостууга сыалы-соругу өйдөнүмтүөтүк тириэрдии, Саха сирин олохтоохторугар инники кэскилгэ эрэли үөскэтии, уопсай сорук иһин нэһилиэнньэни сомоҕолооһун – бу этэ Семен Афанасьевич Саха сирин тутууга киллэрбит дьоһуннаах кылаата.

Саха сиригэр саҥа олоҕу тутуу көхтөөх кыттыылааҕа

Кини салалтатынан өрөспүүбүлүкэ бэчээтин уорганнарыгар «Саха» НКИХ эдэр, талааннаах үлэһиттэрэ үүнэн тахсыбыттара. Семен Афанасьевич кинилэри көҕүлээн, Саха сирин сайыннарыыга аналлаах Бэрэсидьиэн Ыйаахтарын, бырабыталыстыба уураахтарын, саҥа ылыллыбыт сокуоннар ис хоһооннорун нэһилиэнньэҕэ өйдөтүүгэ киэҥ хабааннаах үлэни ыыппыта. Саха сирин бары олохтоохторун төрүт култууралара, тыллара-өстөрө, төрүт үгэстэрэ сайдарыгар, норуокка аныгылыы өй-санаа уһуктарыгар дьаныһан туран сатабыллаахтык үлэлээбиттэрэ. Онон Семен Афанасьевич Протодьяконовы Саха сиригэр саҥа олоҕу тутуу көхтөөх кыттыылааҕын быһыытынан сыаналыыр саамай сөптөөх.

Дьэ, билигин С.А. Протодьяконовы тус туһунан кэмнэргэ көрсүбүт уонна онтон кини туһунан миэхэ үөскээбит санааларбын билиһиннэрэбин.

1985 сыллаахха Өлүөхүмэ оройуонугар райком сэкирэтээринэн үлэлиир кэммэр, Өлүөхүмэ куората төрүттэммитэ 350 сылын бырааһынньыктаабыппыт. Үбүлүөйүнэн Өлүөхүмэ олохтоохторун  ыаллыы Орджоникидзевскай, Ленскай, Сунтаар, Алдан, Мирнэй, Нерюнгри куораттар дэлэгээссийэлэр кэлэн эҕэрдэлээбиттэрэ. Дэлэгээссийэлэри авиапортка киирэн көрсүтэлээбиппит. Кинилэри райком бастакы сэкирэтээрдэр баһылаан аҕалбыттара. Нерюнгри дэлэгээссийэтин көрсө портка киирдим. Сөмөлүөт кэлэн түстэ. Трап устун дэлэгээссийэни батыһыннаран орто уҥуохтаах, кэрэ сэбэрэлээх, күлбүт-үөрбүт эдэр киһи түстэ. Кини Нерюнгри райкомун иккис сэкиритээрэ С.А. Протодьяконов эбит. Үбүлүөйгэ Өлүөхүмэ олохтоохторун эҕэрдэлии Обком I сэкирэтээрэ Прокопьев Ю.Н., Идэлээх сойуус обкома Семин В.И., биллиилээх бэтэрээннэр М.Д. Нартахова, М.В. Бельчусова, М.М. Корнилова, С.А. Курчатова о.д.а. бааллара.

Нерюнгридэлэгээссийэтин эдэр салайааччыта Протодьяконов С.А. үбүлүөй бары үөрүүлээх тэрээһиннэригэр киһи болҕомтотугар киирэр курдук туттан-хаптан, этэн-тыынан дьон болҕомтотун уонна биһирэбилин ылбыта. Саҥарара чуолкайа, дорҕооннооҕо, ис хоһооно көр-күлүү аргыстааҕа, ситиһиилэри, дьолу-соргуну ылыннырыылаахтык этэрэ үбүлүөй кыттыылаахтарын улаханнык сэҥээрдибитэ. Онон оччотооҕу маҥнайгы көрсүһүүттэн Семен Афанасьевич туһунан үчүгэй өйдөбүлү ылбытым.

Онтон 1987 сылга «Госагроном» үлэлиир эрдэхпинэ Нерюнгри оройуонугар командировкаҕа бардым. Мин соругум диэн Золотинка ыстаансыйаҕа комбикорманы тиэйэн аҕалан харайар баазаны кэҥэтэн тутуу уонна Нерюнгрига көтөр иитэр фабриканы тутууну олохтоох салалтаны кытары быһаарсыы этэ.  Онно горисполком бэрэсэдээтэлэ П.С. Федоровы уонна горком сэкирэтээрэ С.А. Протодьяконовы кытары көрсөн быһаарыстым. Семен Афанасьевич идеология боппуруоһунан дьарыктанар эбит этэ эрээри, тыа хаһаайыстыбатын кини горкомтан дьаһайар эбит этэ. Тыа сиригэр үөскээбит  уонна уопуттаах хаһаайыстыбанньык буолан, мин туруорсар боппуруостарбар түргэн уонна сөптөөх этиилэри биэрэн быһаарсыбыта. Ол күн Семен Афанасьевиһы кытары сэһэргэһэн, кини үлэтин киэҥ далааһынын билбитим. Иитии үлэтинэн, идеология араас көрүҥнэринэн эрэ буолбакка, куорат далааһыннаах тутуутунан, таас чох хостонор сирин кэҥэтиинэн, Денисовскай шахта тутуутунан, АЯМ тимир суолун ууруутунан кытары дьарыктаныыга кыттар эбит. Ити этиллэр Соҕуруу Саха сирин сайдыытын сүрүн боппуруостарын билбэккэ эрэ, ону дьаһайсыбакка эрэ, аҥардас идеологиянан дьарыктанар итэҕэс уонна мөлтөх түмүктээх диэн эппитэ сөптөөх этэ. Кини бэйэтин соругунан, дойду араас муннуктарыттан тохтообокко кэлэ турар оробуочайдары, исписэлиистэри уопсай сыалга түмэн, таһаарыылаах үлэҕэ угуйан, биир уопсай сыалга түмүөхтээхпитин – Соҕуруу Саха сирин сайыннарарга диэбитэ.

Онон идеологическай үлэ Нерюнгрига ол саҕана оҥорон таһаарыыны кытары быһаччы сибээстээҕин уонна үрдүк таһымнааҕын билбитим. Ол иһин даҕаны өрөспүүбүлүкэ биир тутаах сиригэр – Саха сирин соҕуруу эрэгийиэнигэр олох “күөстүү оргуйара”, тутуу үлэтэ, бырамыысыланнась күүскэ сайдыбыта. Биллэн турар, С.А. Протодьяконов ити сайдыыга киллэрбит өҥөтүн бэлиэтиибин.

Кини ССКП Нерюнгритааҕы горкомун сэкирэтээринэн үлэлээбит сыллара кэлин биллиилээх судаарыстыбаннай диэйэтэл быһыытынан үүнэн тахсарыгар, бэчээт уорганнарыгар уонна «Саха» НКИХ бэрэсидьиэнинэн ситиһиилээхтик үлэлииригэр, нууччалыы эттэххэ «боевой крещениены» ылбыт кэминэн буолбута.

1998 сыл саҥатыттан Москваҕа Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэҕэ икки сыл кэриҥэ бииргэ үлэлээбиппит. Арай биирдэ М.Е. Николаев эттэ: «Бастакы солбуйааччыгын В.В. Топорковы атын үлэҕэ ыытабын. Кини оннугар С.А. Протодьяконов үлэлиирэ ордук буолуо. Туох диигин?» — диэтэ. Мин соһуйа иһиттим эрээри, Семен Афанасьевиһы үчүгэйдик билэр буоламмын тута сөбүлэстим.

Ол курдук, Москваҕа Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэ кэлэктиибэ С.А. Протодьяконовы саҥа дуоһунаһыгар үөрүүнэн көрсүбүтэ. Ол кэмҥэ кини аата  өрөспүүбүлүкэҕэ  киэҥник биллэр этэ. Кини эбээһинэһэ киэҥ уонна олус эппиэттээх боппуруостары быһаарыы соруга бэриллибитэ.

Семен Афанасьевич үрдүк дуоһунастаах үлэҕэ уоппуттаах буолан, федеральнай структура, ордук Арассыыйа Бэрэсидьиэнин, Бырабыыталыстыба аппараттарын Саха сирин интириэһин быһаарар үлэһиттэрин кытары чугастык билсибитэ. Кинилэри кытары сатабыллаахтык алтыһан, өйдөһөн уопсай тылы булар турукка түргэнник тиийбитэ. Онно кини билиитэ-көрүүтэ, үлэҕэ уопута көмөлөспүтэ. Сүнньүнэн экономика уонна үп-харчы министерстволарын кытары дьарыктаммыта. Минфиҥҥа трансфер харчытын туруорсууга, республика бюджетын итэҕэһин толорууга бырыһыана суох ссуданы ылыыга күүстээх туруорсууну иилиирэ-саҕалыыра. 1998-99 сыллар дойду үп-харчы кириисиһин сыллара буолан, ити үлэ элбэх аналиһы, кыһамньыны, кимиилээх туруорсууну ирдиирэ. Семен Афанасьевич ити ыарахан, олус эппиэттээх боппуруостары ситиһиилээхтик сүрүннээн, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн туруктаах оҥорууга кылаатын киллэрбит өҥөлөөх.

«Госкомсевер» диэн Хотугу оройуоннарга уматыгы тиэйиигэ көрүллэр түҥэтэр уонна таһаҕас тиэйиитин сүрүннүүр федеральнай тэрилтэ баара. Слайааччытынан В.П. Курамины кытары чугастык билсэн өрөспүүбүлүкэҕэ өттүк уматыгын тириэрдиигэ көрүллэр үбү өлүү ыйааһынын улаатыннаран уонна навигация саҕаланыан иннигэр көрүллүбүт үбү өрөспүүбүлүкэҕэ түһэттэрэн сыралаах үлэни эрэйэрэ. Урукку өттүгэр ити үбүлээһиҥҥэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит ылар өлүүтэ 17% буоллаҕына, 1998-1999 сылларга итинньэ ылар өлүүбүт 32% тиийбитэ. Ити дьоһуннаах ситиһиигэ Семен Афанасьевич киллэрбит өҥөтө улахан этэ.

Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэ «Төгүрүк остуоллары» тэрийэрэ. Онно бөдөҥ исписэлиистэри, учуонайдары, бэлиитиктэри, бизнесменнары кытары көрсүһүү буолара. Онтон кэнники сылларбытыгар ити өрөспүүбүлүкэҕэ суолталаах «Төгүрүк остуолларга» сүрүн салааҕа Арассыыйа бырабыыталыстыбатын аппаратын салайааччылара, Арассыыйа бааннарын бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ылбыттар. 1998-1999 сыллардааҕы «Төгүрүк остуоллары» М.Е. Николаев бэйэтинэн иилээн-саҕалаан ыыппыта. Ити улахан туһалаах көрсүһүүлэри бэлэмнээһини С.А. Протодьяконов салайбыта уонна кыттааччылар астыммыттара, үтүө түмүктэрдээх буолбута.

Саҥа үөскээбит кэмҥэ сибээс, бэчээт үлэтэ улахан оруолламмыта. Киин бэчээти кытары араадьыйанан, тэлэбиидьэнэн, хаһыаттарынан Саха сирин туһунан элбэх матырыйааллар бэриллэр буолбуттара. Ити кэмҥэ Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэҕэ «Саха» НКИХ куорпуһа тэриллибитэ. Ону барытын уоппуттаах суруналыыстар Валерий Качаев, Наталья Созонова салайбыттара. Оттон Семен Афанасьевич ол түбүктээх, туһалаах үлэни сүрүннээччи этэ.

Онтон 1998 сыллааҕы Ленскай куорат сааскы халаан уутуттан эмсэҕэлээбитигэр киин эрэгийиэннэртэн көмөнү тэрийии бэйэтэ туһунан улахан проблема этэ. Элбэх тутуу матырыйаалларынан араас бородууксуйаларынан, харчынан Москва куорат, Московскай уобалас, Татарстан, Башкоркостан, Санкт-Петербург көмөнү оҥорбуттара. Бу эппиэттээх уонна уустук үлэҕэ Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэҕэ олус көхтөөхтүк үлэлээбитэ. С.А. Протодьяконов, Л.В. Павлова, С.А. Филиппов кыһанан-мүһэнэн туран үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ.

Семен Афанасьевич Протодьяконов өр сыралаах, көхтөөх судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай үлэтиттэн кылгастык сырдаттым. Кини биир таптаан дьарыктанар хоббитынан саахымат буолар, өрөспүүбүлүкэҕэ саахымат успуорда тэнийиитигэр улахан кылаатын киллэрбитэ, саахымакка успуорт маастарыгар кандидат. Семен Афанасьевич тапталлаах кэргэнэ Галина Семеновналыын 55 сыл устата дьоллоохтук олороллор. Оҕолоро Владислав, Милена үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, эппиэттээх үлэҕэ миэстэлэрин булан үлэлии сылдьаллар. Төрөппүттэригэр ыал буолан 6 сиэни бэлэхтээтилэр. Семен Афанасьевич, Галина Семеновна билигин үлэлиир саастарын кэннилэригэр хаалларан, оҕолорун, сиэннэрин көрөллөр-истэллэр, сынньатан дуоһуйаллар. «Ийэ, Аҕа Алгыстаах дьиэтин» бочуоттаах аналын толороллор.

Климент Иванов, СӨ Бочуоттаах олохтооҕо.