Сергей Расторгуев: “Циркэ саҥа дьиэтэ тутуллара – кэм ирдэбилэ”

Олоххо суолу тэлэйээччи, аан аһааччы, суохтан баары оҥорооччу, олоҕу хамсатааччы дьон баар буолаллар. Кинилэр талан ылбыт дьыалаларыгар бүтүн олохторун аныыллар, үксүгэр утуйалларын-аһыылларын да умнан, бэриниилээхтик үлэлииллэр, киһи кыайбатаҕын кыайаллар. Ылан көрүөҕүҥ, иччитэх өтөхтөрү кэрийэ сылдьан, мас иһиттэр, туос ураһалар ойууларын хомуйбут, саха оһуорун-мандарын сөргүппүт Мандар Ууһу, сэбиэскэй кэмҥэ умнулла сыспыт саха таҥаһын аар-саарга аатырдыбыт дьонтон биирдэстэринэн Августина Филиппованы, уо.д.а.

Биир оннук киһинэн сахаларга урут суох циркэ ускуустубатын сайыннарбыт, аан дойду ааттаах арыаналарын арыйбыт Саха Бриллиантовай циркэтин тэрийбит, өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастакынан үҥкүүһүт-жонглер, мим уонна циркэ режиссера идэтин ылбыт Сергей Васильевич Расторгуевы ааттыахха сөп. Кини бу күннэргэ айар үлэтин 50 сылын бэлиэтээтэ.

Арааһа, кини консерваторияҕа киирэн хаалбыта, олоҕун суола атыннык салаллыбыта буоллар, саха циркэтэ диэн суох да буолуо этэ дии саныыбын. Ол эрээри, кини олоҕун суолун көрдөххө, хайдах эрэ барыта саас-сааһынан салаллан испит, үрдүкү күүс билиҥҥи кэрдииһигэр сирдээн аҕалбыт курдук… Биллэн турар, ол ситиһиллэрин туһугар элбэх көлөһүн тоҕуннаҕа, сыра-сылба бараннаҕа, аата-ахса суох сурук сурулуннаҕа, үгүс үлэ ыытылыннаҕа.

Сергей Васильевич ситиһиилээх үлэтин биир сүрүн кистэлэҥин кистээбэт: “Ханнык баҕарар дьыаланы, үлэни атыннык, уратытык оҥорорго кыһалларым, табылларын туһугар үлэ чааһын кэнниттэн эмиэ дьарыктанарым”, — диэн этэр. Кини иккис уратытынан дьулуурдааҕын, ылсыбыт дьыалатын тиһэҕэр тиэрдэрин ыйыахха сөп.

Дьэ, дьылҕатын суола билиҥҥи олоҕор хайдах сирдээн аҕалбытай?

Барыта оҕо саастан саҕаланар…

Кырыс оттоох тиэргэҥҥэ сүүрбэччэ оҕо төгүрүччү олорон, тугу эрэ көрөллөр, күлсэллэр. Кинилэр ортолоругар уончалаах хатыҥыр уолчаан быластылыын мээчиктэри өрүтэ быраҕаттаан, имигэстик хабан, эргитэн иһэр. Тэлэбиисэргэ эрэ көстөр жонглердарын илэ көрбүттүү, оҕолор үөрэн, ытыстарын таһыналлар.

Онтон уолчаан илиилэринэн хаамар, олус имигэстик “мостик”, “шпагат” түһэн көрдөрөр. Биэдэрэҕэ хаптаһын ууран, онно үктэнэн биэтэҥнии туран, жонглердуур, биир кэм кулахачыйан олорор. Онтон дьээбэтэ баппакка, былаат баанан, ачыкыланан, торуоскаланан, бөкчөҥнөөн киирэр, пантомима көрдөрөр.

— Никульё! Никульё! – дии-дии оҕолор күлсэллэр…

Салгыы убайын доҕоро Сахаачча ойон кэлэр да, тустан хачымахтаһан бараллар. Күүһүнэн. сатабылынан Сахаачча тулуппат, ол эрээри, Сергей хапсаҕайынан, кытыгыраһынан кулахачыйан, мүлчү туттара сылдьар…

Чахчыта, оҕо сааһа дьоллоох буоларын туһугар киниэхэ барыта баара – тапталлаах төрөппүттэрэ, сэттэ бииргэ төрөөбүттэрэ, тыаҕа бултуу-балыктыы, сир астыы бараллара, тиэргэҥҥэ көҥүл оонньууллара, кинигэ, сурунаал арааһа, муусука оскуолатыгар байаанынан дьарыга, саахымат-дуобат куруһуога… Ол эбэтэр, төрөппүттэрэ кинини эт-хаан өттүнэн эрэ буолбакка, өй-мэйии өттүнэн эмиэ сайыннарбыттар эбит. Ленинградтааҕы консерватория иһинэн муусука оскуолатыгар ыыта сатаабыттарын, төрөппүттэрэ сааһынан кыра диэн сөбүлэспэтэхтэрэ.

Ийэлээх аҕата хомуньуустар, спортсменнар, айар куттаах дьон этэ. Аҕата Василий Васильевич сүүрүүгэ, атах оонньууларыгар өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ, волейболга Саха сирин хамаандатыгар оонньуура. Ийэтэ Анастасия Федотовна бастакы тырахтарыыстартан биирдэстэрэ. Хормуоскаҕа, балалаайкаҕа оонньуур буолан, оҕолорун муусукаҕа сыһыарбыта.

Үөрэҕэ суох эбэтэ анаан-минээн кэпсээннэри сахалыы тылбаастатара, аахтарара, онон нууччалыы үөрэммит оҕо саха тылын баай дэгэтин иҥэринэн улааппыта. Оттон эһэтэ Василий Расторгуев аан дойду бастакы сэриитигэр сылдьан, Георгиевскай кириэстээх кэлбит, Иван Строду кытта тэҥҥэ сылдьыбыт, аатырбыт киһи этэ. Аҕата да, эһэтэ да Аммаҕа элбэҕи оҥорбут, үлэ бөҕөнү үлэлээбит, үгүс киһи махталын ылбыт дьон этэ.

Дьылҕа бэлэхтэрэ

14 сааһыгар куоракка көһөн киирбиттэрэ. Дьылҕа иккис бэлэҕинэн Дьокуускайга Пионердар дыбарыастарыгар Владимир Сарычев салайааччылаах циркэ куруһуогар дьарыктаммыта буолар. Онно булаваларынан, мээчиктэринэн жонглердуурга, сыанаҕа тахсарга үөрэммитэ.

Бу үөрүйэхтэрэ кини Москваҕа эстраднай айар мастарыскыайга киирэригэр көмө буолбуттара. Анаабыт курдук, Дьылҕатын үһүс бэлэҕэ бу этэ.

— Оскуолабын бүтэрэн баран, Москваҕа циркэ училищетыгар туттарсаары гыммытым, хойутаабыт этим. Ол сырыттахпына, Юрий Платонов булан ылан, эстрада мастарыскыайыгар бөлөх хомуйан эрэллэрин туһунан иһитиннэрдэ. Мин үөрүүнэн сөбүлэстэҕим дии.

Ити 1970 сыллаахха этэ. 15 буолан, ол иһигэр Марфа Колесова, Федор Колосов, Владимир Заболоцкай, Аграфена Кузьмина, Елизавета Романова, Евдокия Ларионова, уо.д.а. үөрэммиппит.

Москваҕа норуодунай артыыс, режиссер, циркэ, эстрада ускуустубатын мэтра  Леонид Маслюков салалтатынан, үҥкүү, ырыа, сэбиэскэй эстрада улахан маастардарыгар үөрэммиппит, артыыс быһыытынан ситэн-хотон барбыппыт. Сойуус өрөспүүбүлүкэлэриттэн бөлөхтөр кэлэн үөрэнэллэрэ. Араас омуктардыын доҕордоһон, гостуруолларга бииргэ сылдьарбыт. Эдэр саас бэһиэлэй, кэрэ кэмнэрэ этилэр.

— Марфаны туох иһин таптаабыккыный?

— Көрдө-көрөөт таптал диэн буолбатаҕа буолуо. Үөрэнэ сылдьан доҕордоһон, ордук гостуруолларга сылдьан чугасыһан, бэйэ-бэйэбитигэр тардыһан барбыппыт. Икки тус-туспа майгылаах дьону үөһэттэн холбообуттар дии саныыбын. Биир интэриэстээх, сыаллаах-соруктаах буолан, кини ырыатын да быраҕан туран, ол туһугар үлэлээбиппит.

1974 сыллаахха Наахара сельсоветыгар ардаҕы аннынан баран, иккиэн эрэ саахсаламмыппыт, онтон ахсынньыга устудьуоннар остолобуойдарыгар сыбаайбалаабыппыт.

Чабычахтаах нүөмэр айыллыыта

“Саха эстрадата-72” диэн ааттаммыт бастакы идэтийбит бөлөх, үөрэхтэрин бүтэрэн кэлэн, күүстээх үлэ үөһүгэр түспүттэрэ. Кинилэр саха эстрадатын атаҕар туруорбуттара, кэлин үгүстэрэ үтүөлээх, норуодунай артыыс аатын ылбыттара.

— Мин нүөмэрбин ураты оҥорор туһунан толкуйдуур этим. Биирдэ өтөххө баран, эргэ чабычахтары хомуйан кэлэн, мөҕүллүбүтүм. Ол түүн олох куһаҕаннык утуйбутум, сарсыныгар төттөрү илдьэн уурдаҕым дии.

Чабычахтары бэйэм тигэ сатаабытым, туос буолан, хайдар этилэр. Онтон сөп түбэһэр быһыылаах былаастык таастары булан, кырааскалаан, дьэ, табыллыбытым. Ити тиэхиньикэтэ букатын атын, ураты трюк, аан дойду үрдүнэн ким да баһылаабатах ньымата. Ол да иһин сэҥээриини ылбыта, билиҥҥэ диэри ким да кыайан үтүктэ илик. Ол кэмҥэ ити нүөмэрбинэн дойду 10 бастыҥ жонглерын иһигэр киирэр этим.

Аан дойду аартыктарынан

— Эстраднай мастарыскыайга үөрэнэ сылдьан, Марфалыын Бүтүн Сойуустааҕы эстраднай куонкурустарга кыттар этибит. Биирдэ чабычахтаах нүөмэрбинэн Монте-Карлотааҕы циркэ бэстибээлигэр хапса сыһан турабын. Бу нүөмэр оччолорго сэбиэскэй циркэҕэ биллэр, Армянскай ССР үтүөлээх артыыската Нази Ширайы кытта оҥоһуллубута.

Ол эрээри, кыраныысса таһыгар бастакынан Марфа тахсан, хомуһу, тойугу иһитиннэрбитэ. 1972 сыллаахха Парижка Сэбиэскэй Сойуус тэриллибитэ 50 сылыгар анаммыт ускуустуба маастардарын кэнсиэригэр кыттыбыта.

Биһигини бэлиэтии көрөн, “Госконцерт” уонна ССРС култууратын министиэристибэтэ гостуруолларга ыҥырар этилэр. Аатырбыт “Песняры” ансаамбылы кытта ыйы быһа Индияҕа, Бирмаҕа сылдьыбытым. Дьээбэм баппакка, оччолорго аан дойду үрдүнэн аатырар Брюс Ли буолан кубулунарым, кини хамсаныыларын, албастарын түһэрэн ыларым. Индустар олус итэҕэйэллэрэ.

Марфалыын “Шире круг” диэн ССРС Киин тэлэбиидэнньэтин кэнсиэригэр иккитэ кыттыбыппыт. Бүтүн Сойуустааҕы эстрада куонкурустарыгар түөрт төгүл ситиһиилээхтик кыттыбытым. Оттон Марфа Колесова 1974 сыллаахха Алла Пугачеваны кытта биир сыанаҕа күрэхтэһэн турар. Үһүс туурга тиийбитин кэннэ, норуот ырыатын толорооччу диэн, туоратан кэбиспиттэрэ. Кэргэммин кытта 50-ча дойдуга сылдьан, хотугу култуурабытын сырдатан, билиһиннэрэн кэлбиппит.

Циркэ тэриллиитэ

— 1989 сыллаахха “Ойуун” диэн синтез-тыйаатыры тэрийбиппит. Ойууну мин илэ артыыс диэн көрөрүм. Бу синтез-тыйаатыр циркэни тэрийэрбитигэр төһүү буолбута.

Биирдэ 1994 сыл сайыныгар бырабыыталыстыбаҕа улахан мунньах буолла. Култуура тэрилтэлэрин дириэктэрдэрэ тура-тура үлэлэрин кэпсээтилэр. Икки чаас ааста, мин ыксаан бардым. Онтон бэрэсидьиэн Михаил Николаев эттэ: “Вот молодые люди Расторгуевы сидят…” Кини биһиэхэ үчүгэй сыһыаннаах этэ.

Ойон туран, кэпсээн киирэн бардым: “Ханна да суох саха циркэтин тэрийиэххэ сөп, оҕолору Кытайга үөрэттэриэххэ, саха оҕолоро сыстаҕастар” диэн. Михаил Ефимович сэргэхсийдэ. Түмүк тыл этэригэр: “Я готов поддержать хореографическое училище и цирк” диэтэ.

Бу кэнниттэн докумуоннары бэлэмнээһиҥҥэ сүүрүү-көтүү буолла. Оччолорго көмпүүтэр аҕыйах, онуоха доҕорбор Александр Павловка (“Киэргэ” дириэктэрэ) баран, бэчээттиирим.

Дьэ, барыта табыллан, 1994 сыл балаҕан ыйын 5 күнүгэр “Судаарыстыбаннай циркэни тэрийэр туһунан” ыйаах тахсыбыта. Онон эһиил циркэбит 30 сылын бэлиэтиэхпит.

Ойуунускай уулуссатыгар биир дьиэни биэрбиттэрэ. Үөрдэхпит дии. Кыараҕас да буоллар, оҥостон киирбиппит. 30-ча үлэһит, 20-чэ артыыс баара. 1993 сыллаахха култуура, ускуустуба кэллиэһигэр циркэ салаатын тэрийбиппит, ону бүтэрбит оҕолору үлэҕэ ылбыппыт. Бастааҥҥыттан туспа оркестр, балет баар буолуохтаах диэн ирдэбили туруорбутум.

Кытайга баран, кэпсэтиитин ыытан кэлбиппит. 1997 сыллаахха бастакы бөлөх оҕолорун талан, Кытайга үөрэттэрэ ыыппыппыт. Үс бөлөҕүнэн барыта 60 оҕо үөрэннэ. Кинилэр 2003 сыллаахха Монте-Карло бэстибээлигэр кыттан, “фурор” оҥорбуттара. Эдэр артыыстары кэмигэр өйүөххэ наада. Циркэ ситиһиилэрин эмиэ спорт, киинэ ситиһиилэригэр тэҥниэххэ наада дии саныыбын.

“Саҥа дьиэ тутулуннаҕына эрэ, өссө сайдар кыах баар”

—Уонча сыл үлэлээбиппит кэннэ, анал дьиэ баар буолуохтаах диэн ирдэбил турбута. Бу иннинэ сирбит быһаарыллан, тимир өһүөлэрэ кэлэн, сыбаайата түһэн турбута. Дьэ, бэрэсидьиэн Вячеслав Штыровка сурук бөҕөтүн суруйдубут. Биирдэ “Кыайыы 50 сыла” дыбарыаска кэлэр үһү диэн истэн, киэһэ хойут онно ыстанным. Көрүдүөргэ көрсөн, кэпсэттибит. Онно сорудах биэрбитэ: “2004 сылга буолар “Азия оҕолоро” оонньуулары көрсө дьиэни тутарга” диэн. Онон балтараа сыл эрэ иһинэн, бу уораҕайбыт бастакы уочарата тутуллан киирбитэ.

Билигин иккис уочарата тутулларын туруорсабыт. Дьиэбит эргэрдэ, хапытаалынай өрөмүөнү эрэйэр. Баппаппыт, холобур, сорох кыылларбыт таһырдьа тураллар. Өлүөнэни туоруур муоста уонна ол дьиэбит тутулуннаҕына, “Росгосцирк” бырагырааматынан улахан циркэлэр кэлэр кыахтаныахтара этэ.

Аныгылыы тупсаҕай көрүҥнээх, улахан светодиоднай экрааннаах, 1000-тан тахса миэстэлээх амфитеатральнай саалалаах, кыра гостиницалаах, эрэстэрээннээх, оҕолору, ыччаты үөрэтэр, дьиэ кэргэттэри түмэр, сынньатар кыахтаах, саҥа хайысхалаах култуурунай-уопсастыбаннай киин буолан, куораппытын чахчы киэргэтиэ, сэргэхситиэ этэ. Туризм сайдыытыгар да туһалаах. Бу эргэ арыанабыт эрэпэтииссийэлиир саала уонна устудьуоннар дьарыктанар сирдэрэ буолуохтаах.

Циркэбит иккис уочарата тутулуннаҕына эрэ, өссө күүскэ сайдар кыахтаах. Салалта тутуохпут диэн этэр, ол олоххо киириэ диэн эрэнэбит. Аттынааҕы эргэ дьиэлэр көһөрүллэн, билиҥҥитэ биир дьиэ хаалан турар.

“Циркэ – мин дьиэм”

— Сергей Васильевич, бу 200-тэн тахса үлэһиттээх улахан кэлэктииби салайар ыарахан дуо?

— Циркэбит – биһиги дьиэ кэргэммит, алаһа дьиэбит. Ол иһин артыыстарбын оҕолорум курдук көрөбүн. Ыарахаттар бааллар, ол эрээри, оҕолорбун билэр буолан, ыарырҕаппаппын. Биһиги үлэбит спорт курдук, эчэйиилэр да тахсаллар. Үлэҕэ куттала суох буолууну хааччыйыы бастакы уочарат турар.

Барыларын өйүүбүн, урукку артыыстарбыт администратор, о.д.а. үлэһит буолан, бэйэбитигэр хаалаллар. Иллээх, күүстээх, ураты кэлэктииптээхпит дии саныыбын. Кытайга бастаан үөрэммит оҕолорбут номнуо биэнсийэлээхтэр. Онон көлүөнэлэри солбуһуннаран, эһиил өссө 20 оҕону Кытайга үөрэттэрэр былааннаахпыт.

— Эдэр артыыстартан тугу ирдиигиний?

— Хас биирдии артыыс кимтэн да хонтуруолу күүппэккэ, бэйэтин сайыннарыахтаах. Кини сайыннаҕына, күүстээх трюктары оҥордоҕуна, кэлэктиип эмиэ күүһүрэр. Киһи туох эрэ дьоҕурдаах буоллаҕына, ону кэмигэр арыйан, дьоҥҥо туһалыыр сыаннас быһыытынан сайыннарыан наада.

Хас биирдии киһиэхэ, бастаан туолбат курдугун да иһин, олоҕор улахан сыал-сорук баар буолуохтаах. Олоҕун дьыалатын курдук улахан сыал. Ону толорорго дьулууру, күүһү, өйү-санааны түмэн, бэриниилээхтик үлэлээтэххэ, түмүк баар буолар.