Сэргэй Зверев айар үлэтигэр бэлиэтээһиннэр

Норуот ырыаһыта С.А.Зверев-Кыыл Уолун туһунан кэнники сылларга  ордук юбилейдарыгар  бэрт элбэх ахтыылар, суруйуулар периодическай бэчээккэ да, научнай-популярнай литератураҕа да таҕыстылар. Уола Д.С.Зверев «Аҕам туһунан аман өс» диэн кинигэтэ норуот талааннааҕын олорон ааспыт олоҕун кэрчиктэрин, айымньылаах үлэҕэ умсугуйуутун, кини туһунан ученайдар, суруйааччылар сыаналааһыннарын, удьуор утума салҕанан иһиитин ааҕааччыны итэҕэтэрдии сыа-сым курдук бэрт хомоҕой тылларынан быһааран суруйбута.

С.А.Зверев сүүс сааһын көрсө К.Д.Уткин, Д.С.Зверев “Үйэлэр сүгүрүйэр киһилэрэ» диэн Кыыл Уолун  туһунан суруктарга, кэпсэлгэ олоҕурбут сэһэни суруйбуттара. Кинигэни ааҕан көрдөххө, дьиҥэр көннөрү сэһэн киэбиттэн таһыччы тахсар, норуот ырыаһытын олорон ааспыт олоҕун кэмин, эйгэтин, айымньылаах үлэ абылаҥын арыйан көрдөрөр дириҥ ис хоһоонноох эбит диэн түмүккэ кэлэҕи

С.А.Зверев айар үлэтин туһунан научнай да литератураҕа син балачча сурулунна. Аан маҥнай Кыыл Уолун олоҕун уонна айар үлэтин туһунан тэттик үлэни литературовед Г.К.Боескоров суруйан бэчээттэппитэ. Автор бү үлэтин норуот ырыаһытын айар үлэтин икки кэрдиис кэмҥэ арааран чинчийбитэ. Маҥнайгы кэрдиис кэмҥэ Кыыл Уола үгэс буолбут норуот тылынан айымньыларын бастыҥ толорооччу, Бүлүү сүнньүнэн аатырбыт-сураҕырбыт норуот дэгиттэр талааннааҕын быһыытынан кордөрбүтэ. Бу кэмҥэ ыллаабыт-туойбут репертуарын идейнэй уонна уус-уран уратыларын литературовед хараҕынан көрөн сыаналаабыта.

Норуот ырыаһытын кытта өр сылларга айымньылаахтык улэлээбит фольклорист Г.М.Васильев «Живой родник» диэн кинигэтигэр уонна бэлэмнээн таһаарбыт тойуксут хомуурунньуктарын киирии ыстатыйаларыгар С.А.Зверев айар лабораториятын, тылынан литература сурукка-бичиккэ киириитин уустук проблемаларын сырдатыыга дьоһуннаах санаалары этитэлээбитэ.

Музыковедтартан Э.Е.Алексеев аар тайҕа аатырбыт ырыаһытын кытта алтыһан үлэлээбитэ. «Ытык дабатыытын» 1978-1979 сс. магнитофоҥҥа суруйан пластинка таһааттарбыта. Итини тэҥэ «Проблемы формирования лада» диэн монографиятыгар норуот ырыаһытын ураты кылыһаҕын, эгэлгэ тойугун дорҕоонун үөрэппитэ.

С.А.Зверев саха былыргы умнуллан эрэр ритуальнай үҥкүүлэрин үйэтиппит ураты үтүөлээх. Саха хореографический искусствотын үөрэтээччилэр Кыыл Уолун баай репертуарын сыыска түһэрбэккэ үөрэппиттэргэ махталлаах. Туох ханнык иннинэ, саха үҥкүүтүн хамсаныыларын аан маҥнай үөрэппит М.Я.Жорницкая норуот талааннааҕын кытта специалист быһыытынан тэҥҥэ сылдьан чинчийбитэ. Ол да иһин, Москваҕа тахсыбыт «Народные танцы Якутии» диэн үлэтигэр С.А.Зверевкэ аналлаах түгэннэр хойуутук киллэриллибиттэрэ. Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ,  Искусствоведение доктора, педагог-хореограф А.Г.Лукина С.А.Зверев үҥкүүтүн ансамблыгар бастакынан сылдьыбыт дьоннору кытта үлэлэһиитин түмүгэр «Оһуор», «Алгыс» үҥкүүлэрин «Саха үҥкүүтэ» кинигэтигэр киллэрбитэ. Онтон 1992 с. «Алгыс» диэн С.А.Зверев—Кыыл Уола үҥкүүлэрин хомуурунньугар аан тылы уонна үс үҥкүүнү суруйбута. Хореограф Р.П.Макарова үөрэнэ сылдьан, С.А.Зверевтиин көрсүһэн, кини үҥкүүлэрин ойуулаан суруйан ылбытынан үҥкүүлэрин хамсаныыларын суруйан, «История сценических танцев С.А.Зверева» (1996), «Алааһым ахтылҕаннаах үҥкүүлэрэ» (1997) диэн кинигэтигэр дьоһуннаахтык суруйда.

Көстөрүн курдук, норуот ырыаһытын, талба талааннааҕын айымньылаах үлэтин туһунан литературоведтар, фольклористар, музыковедтар, этнографтар уонна идэлээх дьоннор: суруйааччылар, журналистар, культура деятеллэрэ санааларын сайа эттилэр, сыанабыллары биэрдилэр. Биллэн турар, наука хараҕынан анаан-минээн үөрэтии, анал чинчийии ыытыллара күүтүллэр. Күн-дьыл ааһан истэҕин аайы, С.А.Зверев айымньылара өссө күндүтүйэн, суолталара үрдээн иһиэхтэрэ турдаҕа. Ол аайы үөрэтии-чинчийии таһыма да кэҥээн, дириҥээн иһэрэ чуолкай. Билигин ситэ аахпатах, кыайан истибэтэх магнитофоннай суруйууларбыт аныгы үрдүк кылаастаах компьютердар көмөлөрүнэн наука эйгэтигэр киириэхтэрэ, текстологическай чинчийии таһыма үрдүүрэ сабаҕаланар. Бүгүн кыаллыбат сарсын судургутук быһаарыллыа. Онон С.А.Зверев айымньыларын туһунан дириҥ хорутуулаах чинчийиилэр, санаа түһүмэхтэрэ этиллиэхтэрэ иннибитигэр турар сорук быһыытынан көрүөхтээхпит. Биир эмит чинчийээччи ааһан иһэн буолбакка, анаан-минээн научнай тема быһыытынан үөрэтэрэ наада. Фольклорист, литературовед, музыковед, хореограф анаан-минээн үөрэттэхтэринэ, бэйэлэрин туһааннаах наукаларыгар сонун санаалары этиэхтэрин сөп.

Норуот айымньытын хомуйуунан уонна үөрэтиинэн дьарыктанар фольклористартан аан маҥнай С.А.Звереви кытта А.А.Саввин, Бүлүүтээҕи фольклорнай-диалектологическай экспедиция кыттыылааҕа, анаан-минээн көрсөн айымньыларын суруйан турар. Бу экспедиция Тыл уонна культура институтун директора П.А.Ойуунускай көҕүлээһининэн тэриллибитэ. Экспедиция састаабыгар С.И.Боло уонна А.А.Саввин киирбиттэрэ. Киэҥ сири хабан үлэлиир баҕаттан иккиэн тус-туспа маршрутунан сылдьан үлэлээбиттэрэ. С.И.Боло Бүлүү уонна Үөһээ Бүлүү улуустарынан сылдьыбыта. А.А.Саввин түөрт Бүлүү улуустарын таарыйталаабыта эрээри, сорохторун суол таарыйатын эрэ быһыытынан сылдьан, саамай биллэр олонхоһуттары, тойуксуттары кытта сирэй көрсөн кэпсэтэлээбитэ уонна айымньыларын суруйталаабыта, сорохторун кытта оскуола учууталлара үлэлииллэригэр сорудахтыы-сорудахтыы ааһан испит. С.А. Зверевкэ икки төгүл төхтөрүйэн сылдьыбытыттан көрдөххө, улахан суолта биэрбит. Айымньыларын анаан-минээн туран суруйбут. А.А.Саввин норуот ырыаһытын талба талаанын сурукка-бичиккэ түһэрэн үйэтиппит, киэҥ научнай-общественнай эйгэҕэ таһаарбыт ураты үтүөлээх. «Дьабака ырыата», «Сайын кэлиитэ», «Уот алгыһа», «Этиҥ тойуга», Хаһаа ырыата», «Сиппиэ», «Остуол тойуга», «Кыталык ырыата», «Баҕах тойута» диэн ырыалары-тойуктары, «Суоһалдьыйа Толбонноох» тойугуттан күтүөт тойугун, «Ытык Дабатыыны», “Кэйээрин’» диэн норуот тылынан айымньыларын холобурдарын суруйталаабыта. Бу айымньыларга саха норуотун былыргы олоҕо, итэҕэлэ, өйө-санаата, сырдык кэскилэ, бигэ эрэлэ көстөллөр. Кинилэри сыныйан аахтахха, С.А.Зверев норуот тылынан айымньыларын үгэстэрин көннөрү тойуктарыттан саҕалаан обрядовай поэзия киэҥ эҥсилгэннээх уустук эпитеттэрдээх алгыстарын, сиэрин-туомун билэрин туоһулуур.

А.А.Саввин бу айымньылары сурукка-бичиккэ түһэрэригэр фольклорнай суруйуу ирдэбиллэрин тутуспут, ол аата толорооччу киһи хайдах эппитин-тыыммытын туох баарынан суруйарга олоҕурбутун бэлиэтээн аһарыахпыт. Фольклорнай текси хаһан, ханна, ким суруйбутун сиһилии суруйуу ирдэнэр. Онон А.А.Саввин суруйбут күнүн-дьылын, миэстэтин хас биирдии текскэ суруйан испит.Ол аата паспордаан дөкүмүөннээн испит.  С.А.Зверев толорор айымньытын туһунан тэттик быһарыылара эмиэ бааллар. Сороҕор норуот ырыаһыта кимнээхтэн истибитин хос быһааран биэрэрэ текст кэнниттэн бэриллэр эбит. Ордук «Ытык дабатыыга» бэрт элбэх тыллар быһаарыылара киллэриллибит. Ол эмиэ сөп. Ойуун тылын-өһүн, түөлбэ тыллары быһаарар хайаан да наада. Итини тэҥэ диалектнай тыллар, толорооччу саҥатын уратыта, стилэ, биллэн турар тутуһуллубуттар. Онон А.А.Саввин суруйуута научнай өттүнэн суолтата сүрдээх улахан.

Фольклорист норуот талааннааҕыттан тус бэйэтэ оҕо эрдэҕиттэн истибит, мэлдьи толорор фольклорнай айымньыларын суруйарга сыал-сорук туруоруммут. Онон советскй былааһы уруйдуур-айхаллыыр, ойуулаан хоһуны ан суруйуу суох.

Норуот ырыаһыттара Октябрьский революция буолуоҕуттан, саҥа былааһы уруйдаан-айхаллаан хоһуйуулар кыралаан да буоллар киирэн испиттэрэ. Ордук саха суруйааччыларын маҥнайгы сьеһигэр Г.М.Васильев дакылаатыгар советскай фольклор соруктарын тустарынан дакылаат оҥоруоҕуттан норуот ырыаһыттара көҕүспүт курдук сана былаас, колхозтааһын кыайыыларын хоһуйар ырыалар-тойуктар баар буолан испиттэрэ. Норуот ырыаһыттарын Д.М.Говоровы, Н.А.Абрамовы-Кынаты, И.И.Бурдашев-Тоҥ Суоруну, П.П.Ядрихинскайы, Н.И.Степановы, Е.Е.Иванованы кытта сэргэ С.А.Зверев делегат быһыытынан кэтэхтэн ылыллыбыта. Сергей Афанасьевич Суруйааччылар союзтарыгар ылыллыыта кини айар көҕүн улаханнык өрө көтөхпүтэ. Кини 1941 с. Ньурбатааҕы иккис колхознай театрга артист быһыытынан киирэн 1946 с. диэри үлэлээбитэ. Кэлин кылгас кэмҥэ, саха театрыгар саха маҥнайгы операта «Ньургун Боотур» уонна «Сир симэҕэ» балет туруутугар консультант быһыытынан үлэлии сылдьыбыта. Айььлҕаттан талааннаах ырыаһыт суруйааччылары уонна профессиональнай артистары кытта бииргэ үлэлээһинэ кини айар талаана сайдарыгар үктэл буолбута.

Бу кэмҥэ суруйааччылартан Н.М.Заболоцкай аан маҥнай Кыыл Уолун кытта үлэлэспитэ. Кини композитор М.Н.Жирков салайааччылаах култуура управлениетын фольклорнай экспедициятыгар киирсэн, добун тойуксуту көрсүбүтэ уонна «Сэриигэ барааччы ырыата», «Аҕа алгыһа”, «Кыайыахпыт”, «Улуу булгунньах», «Эбэ алгыһа», «От хомууругар», «Күөх Көппө» уопсайа уон үс айымньыны суруйбута. М.Н.Жирков 24 саха народнай ырыаларын матыыптарын, мелодияларын, онтон балетмейстер И.А.Каренин былыргы саха үҥкүүлэрин урут биллэ илик уонтан тахса көрүҥнэрин суруйан ылбыт. Кэлин Бүлүү улуустарыгар фольклору суруйууга үлэлэрин туһунан ыстатыйатыгар «Биһиги сүрүн матырыйаалы С.А.Зверевтэн суруйан ыллыбыт. Кини дэгиттэр билиилээх киһи, ырыаһыт, олоҥхоһут, былыргы оонньуулары, үҥкүүлэри, итэҕэллэри билэр эбит», — диэн үрдүктүк сыаналаабыта. Н.М.Заболоцкай бэйэтин суруйууларын «Кыым» хаһыакка, «Хотугу сулус» альманахха бэчээттэппитэ. Онон С.А.Зверев толоруулара сурукка-бичиккэ тиһиллэн, бэчээттэнэн киэҥ ааҕааччыларга литературнай айымньы киэбинэн тиийбиттэрэ.

Манна үс суол түгэни бэлиэтээн аһарыахха сөп. Бастакытынан, норуот айымньыта былыр-былыргыттан тылынан айыллан, киһиттэн киһиэхэ бэриллэн тарҕанан испит сокуона кэһиллибитэ. Сурукка-бичиккэ тиһиллэн норуот ырыаһытын тус бэйэтин айымньытын быһыытынан дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕаммыта. Атыттар толорор да буоллахтарына, С.А.Звереви автор быһыытынан ааттаан туран, уларыппакка-тэлэриппэккэ эрэ киниттэн суруллубут айымньыны толоруу киирбитэ. Иккиһинэн, кини социальнай сакааһы толорбута. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр норуот өстөөҕү утары героический охсуһуутун норуот айымньытыгар үйэлэр тухары чочуллубут олук хоһооннорунан туһанан хомоҕойдук хоһуйбута. Үсүһүнэн, норуот ырыаһытын лирический ырыаларыгар «Табыллыбатах таптал», Доҕорум миэнэ, доҕорум», «Сааныылаах сарсыарда” диэннэргэ тэҥ сүһүөхтээх строкалар, бэл рифмалар элэҥнээн ааһаллар. Маныаха С.А.Зверев ырыаларын-тойуктарын сурукка-бичиккэ түһэрээччилэр көмүс көлөһүннэрэ тоҕуннаҕа,  өйдөрө-санаалара тиийдэҕэ буолуо диэн сэрэйэбит.

Онон С.А.Зверев толорооччу быһыытынан киэҥ эйгэҕэ, үрдүк таһымҥа тахсыбыта эрээри эмиэ норуот айымньытын дьиҥ толорор эйгэтиттэн арахсыбыта. Профессиональнай искусство модьоҕотугар үктэммитэ. Сергей Афанасьевич Ньурба колхознай театрыгар үлэлиир  сылларыгар “R”

1945 сыллаахха М.Н.Жирков норуот ырыаһытын Москваҕа Чайковскай аатынан консерваторияҕа илдьэн отуттан тахса ырыаны-тойугу, ССРС үҥкүүтүн Государственнай ансамблыгар сэттэ суол үҥкүүтүн — тойон кыыл, тордуйа, ситим, кыталык үҥкүүлэрин хамсаныыларын, итиэннэ өлүөхүмэлии, бүлүүлүү, эбэҥкилии үҥкүүлэр холобурдарын суруйтарбыта. Москва үрдүк профессиональнай таһымнаах специалистара “Таб. Зверев норуот үҥкүүтүгэр, ырыатыгар, билэр билиитин саха ыччаттарыгар тириэрдэрэ буоллар, былыргы үйэтээҕи умнуллубут үҥкүүлэргэ олоҕуран, саха саҥа народнай ырыаларын салгыы сайыннарарга, үөскэтэргэ туһалаах буолуо этэ», — диэн норуот талааннааҕын астынан туран сыаналаабыттара. Кыыл Уола биир бастакынан норуот ырыаһыттарыттан киэн’ эйгэҕэ тахсан саха дорҕоон тойугун, ылбаҕай ырыатын, оһуор үнгкүүтүн кыаҕа баарынан иһитиннэрбит, көрдөрбүт ураты үтүөлээх. Аата суола аар-саарга аатырбыта, суон сурахтаммыта. Кини литература, искусство, культура деятелин быһыытынан киэҥ билиини ылбыта. Бу өттүнэн бэйэтин кэмин биллиилээх тойуксуттарыттан, олоҥхоһуттарыттан уһулуччу биллэн-көстөн барбыта.

Москваҕа айар командировкаҕа сылдьыбыта кини “Улуу Москуба туһунан тойук» диэн саха литературатын көмүс фондугар киирэр айымньытын айарыгар тирэх буолбута. Бу тойук уус-уран уратытын, идейнэй-эстетическай тосхолун тустарынан научнай ыстатыйаларга даҕаны, ахтыыларга да анаан-минээн киэҥник сырдатыллыбыта. Кыыл Уола бу аатырбыт тойугар суругунан литератураи сабыдыала эмиэ биллэн ааһар. Онуоха, биллэн турар, , литературнай консультант, тойугу  сурукка-бичиккэ түһэрэн үйэтиппит Г.М.Васильев тупсарыыта, чочуйуута быһаарар оруоллаах.Ол туһунан фольклорист “Живой родник” диэн  кинигэтигэр, атын да суруйууларыгар сөптөөхтүк быһааран турар.

С.А.Зверев баай репертуарын суруйааччылар сурукка-бичиккэ үйэтитиилэрэ, чочуйан-тупсаран бэчээттээһиннэрэ “Улуу Москуба туһунан тойук” бэчээттэнэн, тылбаастанан  “Правда”хаһыакка москвичтар Москва куорат 800 сыллаах юбилейыгар Улуу Сталиҥҥа эҕэрдэ суруктарыгар быһа тардан суруйуохтарыттан балачча көхтөөхтүк ыытыллыбыта. Бу кэмҥэ Г.М.Васильев, А.Г.Кудрин-Абаҕыыныскай, И.Д.Винокуров, фольклорист П.Н.Попов  норуот ырыаһытын кытта керсөн , кини айымньылпрын сурукка-бичиккэ түһэрбиттэрэ. Норуот ырыаһыта сүрэҕэ сөбүлүүрүнэн, санаата  таайарынан, хомоҕой хоһооно, ыллам ырыата , дорҕоон тойуга 40-50 сылларга  сылларга тахсыбыта. Сүрэхтэн сүүдүйэн тахсар ырыата-тойуга Г.М.Васильев бэлэмнээн таһаарбыт  “Мин сүрэҕим”(1953), “Икки үйэ”(1964) диэн кинигэлэригэр түмүллэн тахсыбыттара.

 Бу кэмҥээҕи айымньылаах үлэтигэр быһаарыылаах оруолу кэргэнэ Ф.И.Федорова ылбытын чопчулаан бэлиэтиир наада. С.А.Зверев Ньурба театрыгар үлэлиэҕиттэн, онтон Москваҕа баран кэлиэҕиттэн айар үлэ алыптаах дьиктитигэр куустарбыта. Тута хоһуйбут ырыаларын-тойуктарын сурукка түһэрии наадалааҕын бэркэ өйдөөбүтэ. Дьэ ол иһин элбэх оҕолоох кэргэнин быраҕан, киниэхэ суруксуттуур кыахтаах Ф.И.Федорованы кэргэн ылар хорсун санааны ылыммыта. Норуот ырыаһытын баҕа санаатын эдэр кэргэнэ дьоһуннаахтык толорбутун дьиэтээҕи архыыбыгар уонна РНА СО Саха сиринээҕи научнай архивыгар баар аата ахса биллибэт фольклорнай суруйуулар кэрэһэлииллэр. Ол курдук «Ф.Федорова суруйда» диэн бэлиэтээһиннэр «Бүтэй Бүлүү», «Дирбиэннээх-дарбааннаах 40 сыл түһүлгэтэ», «Күн Ленини уруйдуубун», «Кынчаал», «Мирнэй куорат туһунан», «Сөбүлэппэтэх», «Үҥкүү тыла», «Элбэх сурук», о.д.а. баалларын көрүоххэ сөп. «Аман өс” кинигэҕэ дьиэтээҕи суруксут аата «Мин сүрэҕим», «Аан-даан ырыата», «Суоһалдьыйа Толбонноох», «Манчаары хаайыыга олорон ыллаабыт ырыата», «Манчаары төрөөбүт дойдутуттан сыҕарым арахсар ырыата», «Табаах ырыата», «Арыгы ырыата», «Сахам дьоно», «Уот Кудулу байҕал» диэн айымньыларга баар. Аан маҥнай кэргэнэ суруйбутун Г.М.Васильев, кэлин Суорун Омоллоон редакциялаан, уларытан-тэлэритэн, чочуйан суруйбуттара бэрт үгүс текстэргэ ырылыччы көстө сылдьар. Ардыгар аан маҥнай харатын суруйааччы аата-суола көтөн, умнууга хаалара да баар быһыылаах. Кэлин текстологтар хас биирдии текст суруллубут историятын, уларыйыытын-тэлэрийиитин үөрэтэллэригэр чуолкаһайдыахтара турдаҕа. Онтон биһиги Ф.И.Федорова С.А.Зверев норуот ырыаһытыттан импровизатор-поэт быһыытынан үүнэн тахсарыгар үгүс сыратын, олоҕун анаабыта диэн чопчу этиэхтээхпит.

Ф.И.Федорова 1952 сылтан саҕалаан «Киһи уонна таас» диэн тойук биэс варианын суруйбутун да ылан көрдөххө, кинилэр иккиэн кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ айымньылаах үлэ умсулҕаныгар ыллаттарбыттарын сөҕө саныыгын. Кэлин бу суруйуулара «Айхал эйиэхэ, Аар тайҕа» диэн поэмаҕа кубулуйбута, норуот ырыаһыта С.А.Зверев уонна үөрэхтээх, киэҥ билиилээх поэт Г.М.Васильев иккиэн кыттыгас үлэлээбиттэрин туоһутунан буолар. Манна биири бэлиэтээн этиэххэ наада: Сэргэй Зверевэ суох бу айымньы хайдах да айыллар кыаҕа суох, онтон Г.М.Васильев “Живой родник» диэн кинигэтигэр көрдөрбүтүн курдук, кини кыттыыта суох дириҥ идейнэй-тематическай тосхоло, сюжетын баайа, дириҥ поэтическай ойуулааһына ситэтэ суох буолуох этэ. Эбэтэр икки талааннар кыттыгас суруйуулара туруоруммут сыалларын ситиһэллэригэр кыаҕы биэрбитэ. Поэма киэҥ биһирэбили ылан, республиканский конкурска маҥнайгы миэстэни ылбыта да туоһулуур.

С.А.Зверев кэлин суруйааччы Суорун Омоллооннуун «Уот Кудулу байҕал», «Оргуһуохтаах кыыс», «Кини мин дьолбор төрөөбүт” поэмалары күн сиригэр көрдөрбүттэрэ. Народнай суруйааччы Кыыл Уолун юбилейыгар аналлаах «Аман өс» диэн кинигэтин бэчээккэ бэлэмнээн таһаарбыта.

Онон суруйааччылар С.А.Зверев айымньылара ситэн-хотон, киэҥ ааҕааччыга тиийиитигэр кыттыылара улахан. Норуот айымньылара сурукка-бичиккэ тиһиллэн, ааҕарга анаан оҥоһуллуулара, литературнай айымньы сокуоннарыгар сөп түбэһиннэрэллэрэ баар суол. Бу уустук боппуруоһу кэлин ким эмит анаан үөрэтиэ диэн эрэниэххэ сө

Сергей Зверев айар үлэтин үһүс түһүмэҕэ 1957 сыллаахтан саҕаламмыта диэн этиэххэ сөп. Бу кэмҥэ норуот аатырар ырыаһыта уус-уран самодеятельность салайааччытын, тэрийээччитин быһыытынан аан дойду таһымыгар тиийэ биллибитэ.Норуот талааннааҕа ер сылларга иитийэхтии сылдьыбыт баҕа санаатын толороругар үтүө кэм үүммүтэ. Оройуон уус-уран самодеятельноһыгар кыттыспыт талааннаах оҕолортон сүүмэрдээн «Оһуор үҥкүүтүн» туруорбута. 1957 с. С.Зверев туруорбут «Оһуор үҥкүүтэ» Саха сирин ыччатын фестивалыгар маҥнайгы степеннээх дипломунан наҕараадаламмыта уонна Москва куоракка Ыччаттар уонна студеттар Аан дойдутааҕы фестивалларыгар кыттыыны ылар буолбута. Аан дойду түһүлгэтигэр да «Оһуор үҥкүүтэ” киэҥ биһирэбили ылбытын оччоотооҕу периодический бэчээттэн, кэлин А.Г.Лукина, Р.П.Макарова үлэлэриттэн көрүөххэ сөп. Ити сыл С.А.Зверев фольклорнай ансамбла Москваҕа Саха сирин литературатын уонна культуратын күннэригэр кыттан кэлбитэ. Айылҕаттан айдарыылаах үҥкүүһүт итинтэн эр ылан элбэх үҥкүүлэри туруортаабыта, фольклорнай концертары тэрийтэлээбитэ. «Суоһалдьыйа Толбонноох сүнньүнэн, балет-опера туруоруутутар хорсуннук киирсибитэ да, хомойуох иһин оччолорго өйдөөбөтөхтөрө.

Уус-уран самодеятельноһы тэрийиигэ С.А.Зверев Сунтаар, Ньурба талааннаах ыччатын түмэ тардан, саха ырыатын-тойугун, үҥкүүтүн дэгэтигэр уһуйбутун бэлиэтээн аһарыахтаахпыт. С.А.Зверев бэйэтэ тэрийбит ырыатын-үҥкүүтүн ансамблын кытта олоҕун тиһэх күннэригэр дылы общественнай саҕалааһын быһыытынан биир-биэс харчы хамнаһа суох хас фестиваль, фольклор көрүүтэ буоллаҕын аайы үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Ол курдук «Хотой үҥкүүтэ», «Тэлээрис», «Ситим үҥкүүтэ», «Холорук», «Алгыс» диэн үҥкүүлэри туруортуу сылдьыбыта. Зверев ансамблыгар хара тэриллиэҕиттэн Т.Павлов, А.Кириллин, К.Ким, Е.Захарова, М.Федотова, кэлин Л.Попова, Ю.Попов, С.Егоров (Ньурба) кыттыспыттара, көх-нэм буолбуттара.

Кини уһуйбут, үөрэппит ыччаттара Саха культуратын үтүөлээх үлэһКттэрэ Е.П.Захарова, М.И.Егорова, И.Ф.Васильев, Е.А.Григорьева (Ньурба) Россия уонна Саха Республикатын үтүөлээх учууталлара Е.М.Николаев, уус-уран самодеятельность ветераннара Н.Е.Тимофеев, С.В.Пахомов, В.П.Григорьев, Е.Н.Иванова (Ньурба) уо.д.а. саха ырыатын-тойугун төлөннөөх пропагандистарынан буолбуттара биллэр.

С.А.Зверев фольклор айымньыларын толоруллар эйгэтин кэҥэтэн уус-уран самодеятельность сценатыгар, улахан общественнай таһымҥа таһаарбыта. Манна да кини талба талаана, тэрийэр дьоҕура, киэҥ билиитэ-көрүүтэ аныгы кэм тыыныгар сөп түбэһэн кылбас гыммыта. Мээнэ киһи кыайбат, ылыммат дьыалатыгар олоҕуран тиһэх күннэригэр дылы киэҥ далааһыннаахтык, айымньылаахтык үлэлээн, саха омук үйэлэр тухары илдьэ кэлбит үҥкүүтүн тоҕус оһуордаах хамсаныыларын үйэлэр тухары үйэтиппитэ, кэнчээри ыччакка кэриэс кэриэтэ хаалларбыта.

Түмүктээн эттэххэ, С.А.Зверев бэйэтэ айылҕаттан бэриллибит айар талаанынан, кыаҕынан Орто туруу бараан дойдуга оройунан түһүөҕүттэн  төрөөбүт-үөскээбит түөлбэтиттэн тирэхтэнэн айымньылаах үлэ аартыктарын арыйталаан, төрөөбүт норуотун төрүт ырыатын-тойугун этигэр-хааныгар дириҥник иҥэринэн, атын дойду ааттаахтарын кытта алтыһан, дьоҥҥо-сэргэҕэ эдэр-эмэн сааһыттан аан дойду аартыктарынан сылдьан тарҕаппыта. Кэлин фольклористары, суруйааччылары, музыковедтары, хореографтары кытта айымньылаахтык үлэлээн саха төрүт култууратын, өйүн-санаатын үйэтитиигэ, сурукка-бичиккэ тиһиигэ, уус-уран самодеятльность yөҥүө профессиональнай искусствоҕа тиийэ сайыннарбыт, чахчы үйэҕэ биирдэ көстөн ааһар айылҕаттан айдарыылаах талба талаан этэ. Дьэ ол да иһин олоҥхо дойдута Сунтаар улууһун салалтата,  дьоно-сэргэтэ, Кыыл Уолун ансамблын ветераннара, култуура үлэһиттэрэ бары өрө түллэн С.А.Зверев 125 с. үбүлүөйүн дьоһуннаахтык ыларга бэлэмнэнэллэр.

                 В.В.Илларионов – тыл билимин дуоктара, профессор