Сэрии уотун ортотунан ааспыта

Биһиги аҕабыт Иванов Спиридон Дмитрьевич 1917 сыллаахха Арҕаа Хаҥалас улууһугар Өктөм нэhилиэгэр дьадаҥы бааhынай кэргэҥҥэ төрөөбүт. 7 кылаас үөрэхтээх уол Дьокуускайдааҕы педучилищеҕа киирбитэ. 1940 сыллаахха үөрэҕин бүтэрэн Покровскайга ВУС (военно-учетный стол) үлэҕэ киирбитэ. Ол үлэлии олордоҕуна, бэс ыйын 22 күнүгэр, сэрии соһуччу саҕаламмыта.

Фашистскай Германияны утары сэриигэ ыытыы хомуурдара саҕаламмыттара. Онно икки хомууру кини бэйэтэ ыытыспыта. Үһүс хомуурга дьон эдэр өттө барыта барыталаан эрэриттэн, комсомолец эдэр киһи байаҥкамаакка көрдөһүү сурук биэрбитэ. 1941 сыл атырдьах ыйын 3 күнүгэр борохуокка киирэллэригэр ытаһыы-соҥоһуу, айманыы бөҕө буолбутугар, хааннаах-суостаах кыргыһыыга баран иһэрин таайан, сүрэҕэ нүөлүйтэлээн ылбыт.

2‑с Чита Каштанка диэн сиргэ 225‑с артиллерийскай полкаҕа тиийбиттэр. Бу хомуурга сааһырбыт дьон элбэх этэ, онно кинини хамандыырынан анаабыттара. Кэлин рота политругун солбуйааччытынан буолбута. Онтон салгыы Монгольскай Норуодунай Өрөспүүбүлкэҕэ 295‑с мотострелковай дивизияҕа эмиэ ити дуоһунаска сулууспалыы сылдьан, 1943 сыллаахха Сретинскэйдээҕи байыаннай-пехотнай училищеҕа курсанынан ылыллыбыт.

Аҕабыт дириҥ билиилээх политагитатор этэ. Уус-уран самодеятельностка байыаннай ырыалары толорооччу, хордарга таһаарааччы буолара.

Тохтоло суох иннибит диэки

Салгыы Спиридон Дмитрьевич бэйэтин ахтыыта: “Араас оройуоннартан барыта 20‑чэ сахалар олус үчүгэйдик үөрэнэрбит, мэлдьи хайҕалга сылдьарбыт. Ол курдук, 1943 сыл олунньу ыйга үөрэнэн бүтэрэн младшай лейтенант сыбаанньалаах эписиэр буолан, арҕаа атаарыллыбытым.

1944 сыл кулун тутар ыйга I Украинскай фронт 3‑с гвардейскай аармыйа 236‑с стрелковой дивизиятын 106‑с Днепровскай-Забайкальскай Кыһыл знамялаах полкатыгар стрелковай взвод хамандыырынан анаммытым. Взводпун кытта икки күн сынньанан билсиһэн баран, үһүс күнүгэр бойобуой походу саҕалаан барбытым.

Мүччүргэннээх, суостаах-суодаллаах түгэн аргыстаах кырыктаах кыргыһыы суолунан иннибит диэки тохтоло суох арҕаа киирэн испиппит. Илин Украина сорҕотун, Арҕаа Украинаны, Польшаны уонна Германия сирин-уотун босхолоспуппут. Арҕаа икки бөдөҥ операцияҕа кыттыбыппыт. Сайын Львовтан Сандомирга диэри операцияны саҕалаабыппыт уонна атырдьах ыйын бүтэһигэр түмүктээбиппит. Өстөөх дивизията суох оҥоһуллубута. Отучча дивизия бэйэтин састаабын улахан аҥаарын сүтэрбитэ.

Биир кыргыһыыга: «За Родину! За Сталина! Ураа!» — хаһыытаан взводпун атаакаҕа киллэрэрбэр уоспун сиирэ ыттарбытым. Ол булкуһа киирсэр кытаанах кыргыһыыга кыайыылаах тахсан, өстөөҕү төттөрү охсубуппут. Сэрии ортотугар «миигин өллөхпүнэ даҕаны коммуниһынан ааҕаарыҥ» диэн суруйбуппун толорон, ССКП чилиэнигэр кандидатынан киирбитим.

Тохсунньуга биһиги чаастарбытыгар өстөөҕү Польша сириттэн-уотуттан үүрэр сорук турбута. Тохсунньу ортотугар I Украинскай фронт тыһыынчанан орудиелара, минометтара өстөөххө дохсун уоту аспыттара, сир-халлаан ньиргийэн олорбута. Биһиги өстөөх инники оборуонатын тоҕо көтөн самнарыылаах охсууну оҥорон, Германия сиригэр үктэммиппит. Онтон Одер өрүскэ тиийбиппит. Одер өрүс хаҥас биэрэгэр плацдарм ылан I Украинскай, I Белорусскай сэриилэр олунньу ый саҥатыгар Висло-Одерскай операцияны түмүктээбиппит. Бу операцияны 23 хонук ыытан, Берлин куоракка 60 килэмиэтир чугаһаабыппыт. Өстөөх 35 дивизията суох оҥоһуллубута, 25 дивизията бэйэтин састаабын улахан аҥаарын сүтэрбитэ, өстөөх байыаннай тиэхиньикэтэ үлтүрүтүллүбүтэ уонна былдьаммыта.

Одер өрус хаҥас биэрэгэр баар Контопп диэн куораты ыларга, өстөөх уоту аһар үс огневой туочукатын суох оҥорууга сүрүн күүһүнэн буолбуппутун учуоттаан, Кыһыл Сулус уордьанынан наҕараадаламмытым. Мин бу операцияҕа улаханнык атахпар бааһырбытым, госпитальга киирэн эмтэнэн үтүөрэн баран, чааспар тиийэбиппэр, Чехословакияҕа Пельзен диэн куорат арҕаа өттүгэр биир үрэххэ Американскай сэриилэри көрсөн үөрүү-көтүү, бырааһынньык буолбута. Онтон Дрезден куоракка төннөн кэлэн куорпус штабыгар үлэлээбитим. Бүтэһигин Дрезден куораттан Забайкальеҕа төннүбүтүм. Өрөгөйдөөх кыайыы кэнниттэн, 1946 сыл атырдьах ыйын 3 күнүгэр ахтылҕаннаах төрөөбүт Өктөмүм буоругар үктэммитим».

“Бааһырдар да, кыргыһыыттан туораабатаҕа”

Оборуона Министиэристибэтин архыыбын докумуонугар младшай лейтенант Иванова С. Д. бойобуой сырыытын туһунан маннык суруллубут: «2 февраля 1945 года в боях за город Контопп, со своим взводом ворвался в расположение противника. Взвод уничтожил 3 огневые точки врага и до 20 немцев. Лично тов. Иванов уничтожил 6 солдат противника. В бою ранен, но остался в строю до окончания боя». Х. Иванов ахтыытыттан быһа тардан: “Старый солдат, бывший офицер Советской Армии, кавалер ордена Красной Звезды и многих боевых и трудовых медалей, ветеран партии, войны и педагогического труда, почетный гражданин района Иванов С. Д. опустил голову, задумался, потом тихо начал свой рассказ об этих суровых днях: «В моем взводе было много узбеков, украинцев, русских и представителей других национальностей. Все мои парни были очень дружны, как хорошие родные братья. Все чувствовали приближение конца войны. Страшные, кровопролитные схватки происходили на улицах городов, в лесах, в оврагах. Мы все очень тяжело переживали, когда на наших глазах падали смертельно раненые наши товарищи. При этом многие из них падали со словом «ма-а‑ма-а!» Одно это говорило о том, что на войне погибали совсем молоденькие солдаты. У остающихся в живых все эти трагические моменты вызывали страшную ненависть к врагу, к фашизму. Полные жажды мщения за погибших товарищей, за поруганную родину. Мы рвались вперед, несмотря ни на какое сопротивление, ни на какую оборону проклятого врага!»

Дойдуну таптыыр, дьону ытыктыыр буоларга үөрэппитэ

Ити курдук, аҕабыт Улуу сэрии уотун ортотунан айаннаан этэҥҥэ эргиллэн кэлэн, 1947–1948 сылларга Орджоникидзевскай оройуон норуодунай судьуйатынан үлэлээбитэ. 1948 сылтан үөрэммит идэтинэн Өктөм ситэтэ суох кылаастаах оскуолатыгар маҥнайгы сылларыгар нуучча тылын начаалынай кылаастарга үөрэппитэ. Кэлин физкултуура уруоктарын биэрбитэ. Бу кэмнэргэ өрөспүүбүлкэ үрдүнэн успуортка маассабай хамсааһыннар саҕаламмыттара. Күрэхтэһиилэргэ кыттан оскуола хамаандата үксүн бириистээх миэстэлэргэ тиксэр этэ. Ол курдук, оройуоҥҥа бастаан, өрөспүүбүлүкэ орто оскуолаларын күрэхтэһиилэригэр кыттар чиэскэ тиксибиттэр. Егор Егорович Лонгинов, Аркадий Андреевич Дмитриев курдук биллэр спортсменнары ииппитэ. Кинини үөрэппит оҕолоро итиитик, истиҥник саныылларыттан биһиги үөрэбит. 60‑с сылларга аҕабыт үлэ уруогун учууталынан уонна интэринээт иитээччитинэн үлэлээн, 1977 сыллаахха биэнсийэҕэ тахсыбыта.

Үлэтин үчүгэй түмүктэрин үгүс хайҕал грамоталара, дьупулуомнара, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин грамотата кэрэһилииллэр.

Аҕабыт дириҥ билиилээх политагитатор этэ. Уус-уран самодеятельностка байыаннай ырыалары толорооччу, хордарга таһаарааччы буолара. Сүүрүүгэ бэтэрээннэргэ өрөспүүбүлүкэҕэ миэстэлэһэн турардаах. Айылҕаҕа сылдьарын, бултуурун сөбүлүүрэ. Күһүн аайы хампаанньа тэринэн куобахтаан, муҥхалаан үөрэн-көтөн сынньанан, бултаан кэлэрэ. Сайын оҕолору барыбытын, кэлин сиэннэрин батыһыннаран от үлэтигэр, илимнииргэ, муҥхалыырга үөрэппитэ.

Аҕабыт Спиридон Дмитрьевич дьиэ кэргэҥҥэ соҕотох үлэһит, ийэбит Анастасия Ильиничналыын 6 оҕону төрөтөн, иитэн үлэһит оҥортообуттара. Кини бэйэтин холобурунан оҕолорун үлэни, айылҕаны таптыыр, дьону ытыктыыр, эрэллээх доҕор, дойдуга бэриниилээх, патриот буоларга үөрэппитэ. Биһиги аҕабытынан элбэх сиэннэрэ, хос сиэннэрэ тумус туттуулара үйэлэргэ салҕаныа.

Оҕолоро: Любовь, Людмила, Руслан,

Светлана, Александр, Екатерина.

ХААРТЫСКАЛАРЫ ААПТАРДАР ТИКСЭРДИЛЭР