Сөтөлү утары норуот ньымалара

Тымныы түһэн, тумуу элбээн, дьон ыалдьара элбээтэ. Оҕолор уһуйааннарга, оскуолаларга баран, сыстыһан кэлэллэр. Маныаха күүстээх хиимийэлээх эмтэри иһэ охсорго ыксаабакка, норуот тыһыынчанан сылларга эмтэммит ньымаларын, айылҕа биэрэр отторун туһанан көрүөххэ сөп.

Сороҕор сөтөл киирэн баран тахсыбат. Маннык сөтөл ыйы-ыйынан сордуон сөп. Биллэн турар, бырааска баран, хайаан да көрдөрүллэр — табахтыыр, вейпы тардар дьоҥҥо тыҥа олоҕурбут ыарыыта (ХОБЛ) үөскүөн сөп.

Оттон мин ыйы быһа сордообут сөтөлү икки күн иһинэн хайдах аһардыбыппын үллэстиим. Өрүһү туораары, күүстээх тыалга үрдэрэн, ыалдьан хаалбытым. Ааспат сөтөлтөн ыйы быһа эрэйдэммитим, ордук түүн тииһигэ киирэн, утуппат да этэ, орон дьигиһийиэр диэри сөтөллөрүм.

Онтон ханна эрэ аахтаҕым буолуо, маннык ньыманы туттубутум.

Урут хартыыһалаах былаастыр аптекаҕа атыыланар этэ. Тилэхтэргэр ону сыһыаран, наскы кэтэн баран, утуйан хаалаҕын. Бүттэ. Икки түүн иһигэр хартыыһалаах былаастыр сөтөлбүн оборон ылбыта. Былаастыры тыҥа туһаайыытынан түөскэ эмиэ сыһыарыахха сөп.

Билигин тоҕо эрэ оннук былаастыр атыыламмат буолбут. Ону маннык гыныахха сөп — бороһуок хартыыһаны кураанахтыы халыҥ наскыга кутан баран, тилэххин барытын сабарын курдук, наскы нөҥүө булкуйаҕын уонна эмиэ утуйан хаалаҕын. Ититэр курдук буолар да, тулуйаҕын. Сарсыарда туран, сууйан кэбиһэҕин.

Кытайдар мэдиссиинэлэрэ этэринэн, сөтөл диэн киһи этигэр-сиинигэр тымныы тыал, сиик (сырость) киирэн ыалдьар, тыҥаҕа микроб, бактыарыйа мустар. Онон кытайдар, бастатан туран, эттэн-сиинтэн бу тымныыны таһаара, оборторо сатыыллар. Сөтөл хас да көрүҥүн араараллар, сүрүннээн, бааҥканы туруоран, түөннээн (моксотерапия), анал туочукалары иннэлээн, оттору иһэрдэн, эмтииллэр. Холобур, анал туочукаҕа чеснок чараас өлүүскэтин үрдүгэр ураһа курдук быһыылаан оҥоһуллубут үөрэ отун ууран уматаллар.

Сөтөл көрүҥнэрэ

Сөтөлү кураанах уонна “астаах” диэн араараллар. Кураанах сөтөл күөмэйи кычыгалатар, элбэхтик сөтөлүннэрэр, тыҥаттан сил, убаҕас тахсыбат. Сөтөлү утары эмтэри уонна күөмэйи, куолайы сымнатар, ититэр ньымалары туһаналлар. Сайҕаныы, мүөттээх итии үүт, отон муоруһа, лимоннаах, имбиирдээх чэй, биэ эмиийин, дөлүһүөн ностуойа, о. д.а. көмөлөһөллөр.

“Астаах” сөтөл, аата да этэрин курдук, тыҥаҕа убаҕас, сил мунньуллан, дириҥник хахсытан сөтөлүннэрэр. Манна убаҕаһы тыҥаттан хоҥуннарар эмп наада.

Маныаха анисовай хааппыланы мүөтү, луук сүмэһинин кытта булкуйан иһиллэр; бохсурҕан оту ностуойдаан, күҥҥэ үстэ иһиллэр. Бу оттору киэһэ иһиллибэт, түүн сөтөлүннэрэн, утуйарга мэһэйдиэхтэрэ.

Лавровай сэбирдэх уонна имбиир

3 лавр сэбирдэҕин, биир тарбах саҕа имбиир силиһин (хахтаабакка эрэ) 1 ыстакаан ууга 5 мүнүүтэ оргутабыт. Хаппахтаан баран, 10 мүнүүтэ туруорабыт. Сойон эрдэҕинэ 1 ост.нь. мүөтү, лимон сүмэһинин кутан, чэй оҥостон сылаастыы иһэбит.

Лууктаах үүт

1 эриэппэ луугу кырбаан баран, 1 ыстакаан үүккэ кутан оргутабыт. Хаппахтаан, 2 чаас туруорабыт. Сиидэлээн баран, оҕоҕо биирдии остолобуой ньуосканан чаас аайы иһэрдэбит.

Арыылаах, мүөттээх, уоһахтаах үүт

1 ыстакаан үүтү оргутабыт, 1 ч.нь. ынах арыытын, 1 ч.нь. мүөтү, 0,25 ч.нь суоданы, 1 сиикэй сымыыт уоһаҕын кутабыт, булкуйан баран, сылаастыы иһэбит. Бу ньыма “астаах” сөтөлгө олох үчүгэй дииллэр.

Апельсиннаах эмп

Апельсины сууйан, аҥаардаан, үрдүгэр 0,5 ч.нь. тууһу кутан баран, ньуосканан сыбыыбыт, онтон 0,5 ч.нь. суоданы, 1 ч.нь. саахары эмиэ итинник гынабыт. Апельсины хаалбыт аҥаарынан сабан баран, микроволновкаҕа уган, 2 мүнүүтэҕэ холбуубут. Ол кэнниттэн сүмэһинин ыган ылабыт. Биирдии остолобуой ньуосканан күҥҥэ үстэ иһэбит.

“Астаах” сөтөлгө

1 лиитэрэ ууга 1 дьаабылыканы, 1 эриэппэ луугу, 1 хортуоппуйу уган буһарабыт. Сууйабыт эрээри, хахтаабаппыт. Уута уолан, аҥаара ордубутун кэннэ, оҕуруот астарын ылан быраҕабыт. Ностуойа “астаах” сөтөлгө көмөлөһөр.

Моркуоптаах үүт

1 моркуобу ыраастаан, кырбастаан баран, 1 ыстакаан үүккэ уган, 20 мүнүүтэ буһарабыт. Тута блендердээн, илдьиритэбит. 2‑лии ост.нь. күҥҥэ үстэ иһэбит.

Эмтээх оттор

Сугун абаҕата, сэппэрээк (багульник болотный) бронхикка, трахеикка ыараханнык хоҥнор сөтөлү таһаарар, астмаҕа, сэлликкэ көмөлөһөр, бактыарыйалары утары охсуһар. 1 ост.нь. 1 ыстакаан ууга кутан, оргутуллар, хаппахтаан, сойутуллар. Уолбут буоллаҕына, эбии уу кутан бэриллэр. Аһаан баран, ыстакаан чиэппэрин күҥҥэ үстэ иһиллэр. Сибэккилиир кэмигэр хомуйуллубат, дьааттаах буолар. Хат, эмтэрэр ийэлэр, оҕолор испэттэр.

Боҕуруоскай от (чабрец), бохсурҕан тыынар уорганнар тымныйыыларыгар (трахеикка, бронхикка, бронхопневмонияҕа) сүһүрүүнү намыраталлар, сили хоҥуннараллар. Тымныйан ыалдьыыга вирустары, микробтары утары охсуһарга көмөлөөхтөр — лоһуор (вероника седая), тэтиҥ хатырыга, кириэн, бэс иннэтэ, күлүүкүбэ, дөлүһүөн.

Тиит баттаҕа

Тымныйыыга, сөтөлгө тиит баттаҕа (уснея) туһалаах. Тиит баттаҕа харыйа, тиит мастар лабааларыгар үүнэр, субуруйан түһэр лабыкта курдук үүнээйи. Айылҕа күүстээх антибиотига буолар. Ордук күүскэ киирбит, ааспат сөтөлгө туһалаах.

Тиит баттаҕын хаһан баҕарар, кыһыннары да хомуйуохха сөп, хайаан да сууйан баран хатарыллар. Эмтиэкэҕэ да атыыланар. Микробтары, вирустары, грибоктары утары охсуһар, элбииллэрин тохтотор. Күөмэй тымныйан ыалдьыытын түргэнник аһардар, күүстээх сөтөлү эмтиир, үрдүк кыраадыһы түһэрэр, киһи уопсай туругун бөҕөргөтөр. Маны тэҥэ, оһоҕос үлэтин тупсарар уонна хойуу хатарыгар туһалыыр.

Тиит баттаҕын үүккэ эбэтэр ууга оргутан иһиэххэ сөп. 1–2 ост.нь. тиит баттаҕын икки ыстакаан үүккэ (ууга) кутан, мөлтөх уокка 15–20 мүнүүтэ оргутабыт. Үүт куоппатын диэн, иһит түгэҕэр анал тимири угуохха сөп. Хаппахтаан баран, сойуор диэри туруорабыт. Ыстакаан аҥаарынан күҥҥэ иккитэ-үстэ сылаастыы иһэбит.

Аһыы амтаннаах буолар, амтанын сөбүлээбэтэххэ, үүккэ мүөт эбэн, минньитиэххэ сөп. Тиит баттаҕын бу ыйыллыбыт кээмэйиттэн элбэҕи туттар сэрэхтээх, куртах, оһоҕос аһыйыан сөп. Кыра оҕолорго, хат уонна эмтэрэр ийэлэргэ иһэрдиллибэт.