Сэтинньи – идэһэ кэмэ

Сэтинньи идэһэ кэминэн биллэр. Улуу добдурҕа кэмигэр, халлаан биллэ тымныйыыта Саха сиригэр эт дэлэйэр, үөрүү үксүүр. Урут уонна билигин Саха сиригэр биир киһиэхэ төһө эт, балык тиксэрин билэҕит дуо? Оҕоҕо сүөһү ханнык чааһын сиэппэттэр этэй? Эт ханнык чааһа ордук сыаналанар?

Идэһэ өлөрүүтүн сиэрэ-туома

Идэһэни өлөрүү бэйэтэ туспа сиэрдээх-туомнаах, ылбычча дьаһайар табыллыбат диэн саастаах дьон этэр. Бу билигин төһө тутуһуллар?

Идэһэҕэ анаммыт сылгыны эрдэттэн уоталлар. Тэйиччи сиртэн үүрүллэн кэлэригэр тиритэр, сылайар, куттанар, онон ыйааһына түһэр, этэ кытаатар, амтана мөлтүүр, сүмэһинэ сүтэр диэн бэлиэтииллэр. Дьэ ол иһин сылгыны далга хаайан туран, 4–6 күн устата үчүгэйдик аһаталлар, уулаталлар, уоскуталлар.

Былыр сылгыны сүүскэ биэрэн буолбакка, аньыырҕаан, сиһин үөһүн быһа тардан өлөрөллөрө үһү. Ынах сүөһүнү эмиэ ити курдук үөстээн өлөрөллөрүн туһунан суруйаллар. Идэһэни астыы сылдьан дьахтарга, оҕоҕо чоҕочутун, үөс тардарын сэмсэлииллэр.

Үчүгэйдик аһаабатах, өлөрөллөрүгэр элбэхтик сүгэнэн охсуллубут сүөһү этэ кытаанах буолар диэн ааттыыллар. Ол иһин идэһэлэнэр сүөһүнү хараҕын баайан аһаҕас сир диэки хайыһыннаран баран, биирдэ охсон охторуллуохтаах. Былыр бу курдук сатабыллаах дьон ыҥырыыга сылдьаллара иһиллэр.

Идэһэҕэ анаммыт сылгыны эрдэттэн уоталлар. Тэйиччи сиртэн үүрүллэн кэлэригэр тиритэр, сылайар, куттанар, онон ыйааһына түһэр, этэ кытаатар, амтана мөлтүүр, сүмэһинэ сүтэр диэн бэлиэтииллэр.

Аны идэһэлэнэр сүөһүнү хотонтон таһаарыан иннинэ ыал ийэтэ көрдөһөр-ааттаһар тыллары этэрэ үһү. Атын сылгы, сүөһү көрөн турдаҕына, хаһан даҕаны астаныллыбат.

Биир киһиэхэ тиксэр эт

В. Л. Серошевскай “Якуты” үлэтигэр сүөһү иитиитинэн дьарыктанар уокурукка олорор 4–5 киһилээх ыал сылга быһа холуйан төһө бородууктаны сиирин суруйбут. Итинтэн эт аһылыгын эрэ ылан көрүөххэ (буут — 16,3 кг):

      Балык                  20 бууттан     10 буукка диэри
   Эт                           4 бууттан      5 буукка диэри
 Ынах сыата          0,5 бууттан 1 буукка диэри

В. Л. Серошевскай арыый эрдэтээҥҥи кэм симиэтэтэ суох, ол эрээри, Миддендорф 40‑с сылларга саха баай ыалын сыллааҕы саппааһын испииһэгин дьон-сэргэ диэн киллэрбитэ баар:

Сылгы этэ   30 бууттан   (онтон элбэҕи)
  Ынах этэ      20 бууттан   30 буукка диэри

Саха сиринээҕи судаарыстыбаннай статистика чахчытынан, өрөспүүбүлүкэҕэ 2000 сыллаахха биир киһи сылга 62 киилэ эти, 15 киилэ балыгы сиир эбит буоллаҕына, 2021 сыллаахха 96 киилэ эти, 23 киилэ балыгы сиирэ биллибит. Омос көрдөххө, элбээбит курдук эрээри, сорох учуонайдар киһи эти сиирэ аҕыйаан иһэр дииллэр. Холобур, кэлиҥҥи чахчынан, 41 киилэ эрэ тиксэр диэн бэлиэтииллэр. Дьиҥэр, хоту олорор, үлэлиир-хамсыыр киһи сылга 93 киилэ эти сиэхтээҕин ыйаллар. Маныаха иҥэмтэлээх эккэ кыһыл эти эрэ киллэрэллэр. Холобур, тас дойдуга тугунан аһаан уойбута, туох “эбиликтээх” кэлбитэ биллибэт “буш буута” курдук куурусса этин, бэлэм фаршы туһата суох, куртаҕы эрэ толорор диэн биһирээбэттэр.

Эти хаачыстыбатынан араарыы

Серошевскай суруйарынан, сахалар уойбут сылгы этин 9 кэрдиискэ, ырыган сылгыны үс кэрдиискэ араараллара. Олус ырыган сылгы этин доруобуйаҕа буортулаах диэн сиэбэттэр эбит. Түөртэн ордук илии хаһалаах сылгы дэҥҥэ көстөр диэн ыйаллар.

“Ынах сүөһү бастыҥ чааһа — сыата. Саамай үтүөтэ — силиитэ, онтон — хаһата уонна ис сыата, салгыы — сылгы эбэтэр ынах сүөһү арҕаһын сыата, бүтэһиккэ — сыалаах эт, ордук ойоҕоһун биһирииллэр” диэн суруйан турар.

Аныгы кэмҥэ ынах сүөһүнү 13 чааска арааран эттииллэр. Ынах сүөһү, бараан этин төһө эмиһиттэн-ырыганыттан көрөн үс бөлөххө, сибинньэни биэс бөлөххө араараллар. Идэтийбит асчыттар эттэн бородууксуйа оҥороллоругар ГОСТ ирдэбилинэн биэс категорияҕа (А, Б, В, Г, Д) араараллар. Саамай үчүгэй А, мөлтөх Д категория буолаллар.

Оҕоҕо сиэтиллибэт астар

Билигин төһө даҕаны хааччах курдук көстүбүтүн иһин, былыр өбүгэлэрбит булгуччу тутуһар үгэстэрэ, сиэрдэрэ-туомнара элбэх этэ. Ол туһунан кинигэттэн, былыргы бэлиэтээһиннэртэн ааҕан билэбит. Сорох-сорохторо күн бүгүн эмиэ тутуһуллар. Былыргы сахалар оҕоҕо сиэтиллибэт аһылыктаахтар эбит. Холобур, И. А. Худяков суруйуутугар сигэниэххэ, кыра саастаах оҕоҕо туох бобулларын көрүөҕүҥ:

— Көтөр сымыытын — кэлэҕэй буолуо эбэтэр уһуннук сатаан саҥарбакка сылдьыа диэн үчүгэйдик тыллана илик оҕоҕо сиэппэттэр,

— Аан маҥнай төрөөбүт ынах уоһаҕын алта күн, кырдьаҕас ынах уоһаҕын икки күн иһэрдибэттэр — кэлэҕэй буолуо,

— Тулаайах ойоҕоһу (короткие коровьи ребра) — оҕолор тулаайах хаалыахтара,

— Куртаҕын — ырааҕы көрбөт буолуохтара,

— Сүөһү сирэй чааһын кирдэрбэттэр — туохтан да сааппат буолуохтара,

— Тыл төбөтүн — дьону үөхсэ улаатыахтара,

— Туйах икки ардынааҕы сыаны сиэтэхтэринэ — харахтара мөлтүүр,

— Сүөһү мурунун эбэтэр харах аттынааҕы этин — сыыҥын соһо сылдьыа,

— Сото тас иҥиирин — дьоло суох буолуо,

— Сылгы, ынах таалын сиэтэхтэринэ — улаатан баран тайахха, эһэҕэ бултуу бардахтарына, иһигэр дабылыанньа үөскээн, булдун таба ытыа суоҕа, оттон кыыс оҕо улааттаҕына төрүүрүгэр таала анньыа,

— Ынах кулгааҕын — ынах курдук дьүлэй буола улаатыа,

— Ынах хараҕын — быччаҕар, мөлтөх харахтаах оҕо төрүөҕэ,

— Ынах сүрэҕин — уол оҕо куттас буола улаатыа.

БЭЧЭЭККЭ БЭЛЭМНЭЭТЭ ЛЮДМИЛА ПОПОВА.
ХААРТЫСКАЛАР ЯСИА АРХЫЫБЫТТАН