«Сэттэ ытык мыраан алгыһынан»

     Олунньу — Одун хаан ыйа. Одун ыйыгар өбүгэлэрбит сүрү күүһүрдэр алгыс этинэллэрэ, алгыһы ылынар киһиэхэ алгыс күүһэ хайаан да тиийэр. Бу ыйга тыл ис күүһүн туһанар, өйү-санааны сааһыланар анал кэм.

Дьону – сэргэни, ыччаты патриотческай өйгө-санааҕа, дойдуга бэриниилээх буоларга өбүгэлэр үгэстэрин нөҥүө иитэр-үөрэтэр, толкуйдата  ,сомоҕолуур сыаллаах-соруктаах, «Ийэ тыл уонна сурук-бичик» күнүгэр түбэһиннэрэн, Чуукаар нэһилиэгин дьон-сэргэтэ “Сэттэ ытык мыраан алгыһынан” оһуокай түһүлгэтин Ньурбатааҕы Н.И.Харитонов -Николай Чуор аатынан” Кыталык “ култуура уораҕайыгар тэрийэн ыыттылар.

Манна хара саҕаланыаҕыттан сахалыы тыыны саҕан, түптэ бруотун унаарытан, таһырдьаттан киирэр ыалдьыттары буруонан арчылыы көрүстүлэр. Киирээти, “Алгыс хамсаныылаах, арчы үҥкүүлээх Чуукаарым барахсан”- өбүгэ төрүт үгэһин сүгээччилэр, үйэтитээччилэр ыллаан- туойан ааспыт оһуокайдьыт эһэлэрбит, убайдарбыт, эдьиийдэрбит видеоҕа уһуллубут сюжеттарын көрдөрөн, дьон ахтылҕаннаах куоластарын истэн, олус үөрдүлэр, сүргэлэрэ уратытык көтөҕүлүннэ.

“Барҕара байдар бай, барыны бары ай” нэһилиэккэ араас кэмҥэ үлэлээн ааспыт бастыҥнары айхаллыыр, ону тэҥэ“ Ийэҕэ махтал” дьоруой уонна элбэх оҕолоох ийэлэргэ аналлаах, Чуукаар нэһилиэгин тэрилтэлэрин үлэлэрин-хамнастарын кэпсиир хаартысканан быыстапка кэлбиттэр болҕомтолорун тарта. Оһуокайга кынат буола кытта кэлбиттэргэ барыларыгар «Ытык мыраан алгыһынан» арчыланар от хомуурун бэлэх ууннулар. Маны таһынан “Ытык сир кэрэ бэлэҕэ”- бэйэ оҥорон таһаарбыт бородууксуйаларынан, оҥоһуктарынан атыы-тутуу тэрилиннэ.

Оһуокай түһүлгэтэ үрүҥ ырбаахылаах далбардар арчылааһыннарынан саҕаланна, сайыны санатар дыргыл сыттаах күөх оту ыһан алгысчыт күөх от устун хааман киирдэ. Ытык кырдьаҕас Илья Ильич Сивцев уолугар Андрей Ильичка бу күнтэн ыла алгыырыгар көҥүл биэрдэ, аал уот оттон айах тутан алгыс түһэрдилэр. Ити кэннэ сиэри-туому ситэрэн сэттэ ытык мыраан алгыһын нэһилиэк далбар хотуттара бар дьоҥҥо анаатылар. Салгыы сэттэ аҕа ууһун аҕа баһылыктара киирэн нэһилиэк өрөгөйүн ырыатын күргүөмүнэн толорон мустубуттар биһирэбиллэрин ыллылар. Ол кэнниттэн, Чуукаар нэһилиэгин аҕа баһылыга Степанов Владимир Петрович бырааһынньыгынан эҕэрдэлээн тыл этэн оһуокай түһүлгэтин арыллыбытын биллэрдэ. Маны сэргэ бэйэлэрин эҕэҕрдэлэрин, аан тыллаах алгыстарын анаатылар Ньурба орйуона МТ баһылыгын солбуйааччыта Наталья Семеновна Петрова, култуура департаменын салайааччыта Розалия Михайловна Тихонова. Кинилэр кэннилэриттэн Е.М.Поликарпов аатынан “Эйгэ” НАК директора Федорова Лариса Семеновна бар дьонугар махтанна, эҕэрдэлээтэ. Итинтэн салгыы кэлбит ыалдыттары нэһилиэк олохтоохторо бэлэмнээбит быырпаҕынан, алаадьынан, үтэһэлээх этинэн күндүлээтилэр. Айах аһар оһуокайы Ньурба биир кырдьаҕас үҥкүү тылын этээччитэ Уйбаан Сүөдэрэбис таһаарда. Салгыы санааны сааһылыыр, куту-сүрү күүһүрдэр оһуокай тиһигин быспакка өрө көтөҕүллүүлээхтик барда. Манна араас таһымнаах этээччилэр көхтөөхтүк кытыннылар. Уруккуттан үҥкүү тылын таһаарааччылар, саҥа холонооччулар, оҕолор бааллар. Эдэр оҕолор кынат буолан киирэн оһуокайдаһаллара олус кэрэхсибиллээх. Чуукаартан оһуокай тылын таһааран холонооччулар Егорова Маргарита Егоровна, Данилова Аида Николаевна уонна сэттис кылаас үөрэнээччитэ Иннокентьева Айыына кытыннылар. Оһуокай кэмигэр кэлбиттэри нэһилиэк олохтоохторо бары түмсэн бэлэмнээн ыыппыт, «Алгыстаах саха төрүт астарынан”- үөрэ-көтө үөрэ миининэн, арыылаах алаадьынан, үүттээх чэйинэн, быппаҕынан, муорсунан, сахалыы лэппиэскэнэн, эбэ баахылатынан, саламаатынан, чохоонунан, тоҥ убаһа этинэн буор босхо күндүлээн мустубуттар сүргэлэрэ ордук көтөҕүлүннэ, үөрүүлэрэ үксээтэ. Күндүлээһин дэлэччи, бырааһынньык саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри буолан элбэх махтал, хайҕабыл тыллара этилиннилэр. Тэрээһин сценарийын суруйан, иилээн-саҕалаан ыытта Е.М.Поликарпов аатына Эйгэ НАК уус-уран салайааччыта Сивцев Андрей Ильич – Сэргэн Лэкээрин.

Маны тэҥэ бырагыраамма быһыытынан “Айар иэйии аартыгынан” диэн түһүлгэ тэриллэн икки литературнай түмсүүнү түмэ тарта. Чуукаар нэһилиэгин айар куттаахтарын “Уран кут “литературнай түмсүүтэ Дмимтрий Николаевич Пономарев – Дьолуолаах салайар “Ньурба уоттара “түмсүүнү кытта «төгүрүк остуолга» көрсөн билсиситилэр. “Уран кут “түмсүү олохтоох нэһилиэк бибилитиэкэтин иһинэн тэриллэн үлэлээбитэ оруобуна биир сыл буолла, бибилитиэкэр Андреева Клавдия Владимировна, түмсүү салайааччыта Казакова Надежда Степановна. Көрсүһүүгэ Хорулаттан, Маартан, Чаппандаттан, Маалыкайтан кэлбиттэрэ хайҕаллаах. Түһүмэҕи Чуукаар нэһилиэгин ытыктанар киһитэ, тыыл, педагогическай үлэ бэтэрээнэ РСФСР үөрэҕириитн туйгуна, кыраайы үөрэтээччи элбэх кинигэ ааптара Прокопьев Михаил Яковлевич Чуукаар туһунан хоһоонун оскуола үөрэнээччилэрэ монтаж быһыытынан аахтылар. Онтон Семен Николаевич Каратаев – Ырыа Дыгыйар “Тоҥ саар бухатыыр” олонхотуттан быһа тардыыны сэттис кылаас үөрэнээччитэ Семенов Даниэль толордо. Ити кэнниттэн “Уран кут” түмсүү чилиэнэ Маргарита Егоровна Егорова тылыгар суруллубут “Саадьаҥкабын таптыыбын” ырыаны Виолетта Попова толордо, өссө биир түмсүү чилиэнэ Гаврил Матвеевич Яковлев тылыгар уонна матыыбыгар суруллубут “Чуукаар самаан сайына” ырыаны түмсүү эдэр чилиэнэ Гаврил кыыһа Прасковья Яковлева ыллаата. Ырыалар көрсүһүү кыттыылаахтарын олус сэргэхситтилэр. Ыалдьыттар саамай кэрэхсэбиттэрэ “Уран кут” биир сыллаах үлэтин түмүгүнэн түмсүү чилиэннэрин хоһооннорун хомуйан дьоҕус кинигэ таһааран киин бибилитиэкэҕэ бэлэх ууммуттара буолла.

Маны таһынан саха тылын учуутала Николаева Алиада Владимировна кылгас тыл оонньуутун оонньоппутун олус сэргээтилэр. Бэриллибит, маҥнайгы көрүүгэ адьас дьүөрэлэспэт, барсыбат тыллары туһанан тута хоһоон айыыта олус интэриэһинэй буолла. Чуукаартан төрүттээх, билигин Аммаҕа олорор “Ньурба Уоттара” төрүттэниэҕиттэн күн бүгүнүгэр диэри сибээһин быспакка сылдьар кырдьаҕас суруналыыс, бэйиэт Евдокия Иннокентьевна Тимофеева куйаар ситимин нөҥүө эҕэрдэлээн, биир дойдулаахтарын айар талааннаахтарыгар анаан айбыт алгыс хоһоонун аахпыта ураты долгутуулаах түгэнинэн буолла. Прокопий Чуукаарга аналлаах быыстапка, Маргарита Егорова араас хомуурунньуктарга киирбит хоһооннорун кинигэлэрин сэргэ, Саха сирин үрдүнэн кыттыыны ылан кыайыытын туоһулуур суруктара ,бэлиэлэрэ саҥата суох ситиһиини кэпсииллэр. «Ньурба уоттарын» хоһоонньуттара урут батсаап, хаһыат нөҥүө эрэ билэр эбит буоллахтарына билигин илэ көрсөн билсэн, тото-хана кэпсэтэн астыннылар. Бибилитиэкэр Маргарита Романовна Ноева «Ньурба уоттарын» устуоруйатын кылгастык билиһиннэрдэ. Туох да диэбит иһин, «Ньурба уоттарыттан” кыымыттан саҕыллан үөскээбит кыра, эдэр бөлөх буолан наһаа долгуйа бэлэмнэммиппит. Олус сылаас, истиҥ көрсүһүү буолла, хайдах эрэ чугастык ылыннылар диэн үөрэбит. Миэстэтигэр ситэ этиллибэтэх истиҥ тыллар Ньурба уоттарын сүрүн актыыбын аатыттан Алла Сельтюкова- Айаалла, Тимфей Шестаков –Түмэ Чоххуруос, Валентина Федотова- Алгыстаана сүбэ, алгыс тылларын куйаар ситимин нөҥүө тиэрдибиттэрэ олус үөрдэр. Махтал буоллун үтүө тылгытыгар!
Төгүрүк остуолу үүннээн тэһииннээн салайан ыыттылар Андреева Кладия Владимировна, Алексеева Вероника Владиславовна.

Надежда Казакова,

Чуукаар, Ньурба.