Сиэр-майгы: Кыһалҕаҕа тиэрдэр кыһамньы

Оптуобуһунан айаннаан иһэн көрдөхпүнэ, арай орто саастаах дьахтар эрдэҕэс саастаах уолун кыыһыра-кыыһыра аттыгар тахсыбыт миэстэҕэ олордоору ыҥырар. Ыга симсии быыһыгар уолчаан ийэтигэр кэлэр кыаҕа суох. Дьахтар аттыгар аҕам саастаах дьахтардаах эр киһи улахан суумкалаах тураллар. Кураанах миэстэни былдьатымаары ийэ ол миэстэҕэ суумкатын уурбут уонна уолун ыҥырарын тохтоппот. Оттон уола элбэх дьон быыһынан ааһан, аҕам саастаахтары быһа түһэн ити миэстэҕэ олорорун кыбыста турар курдуга…

Аныгы оҕо кыһалҕата

Аныгы үөрэнээччилэр урукку оҕолордооҕор элбэх кыһалҕаны көрсөллөрүн уйулҕа үлэһиттэрэ үгүстүк бэлиэтииллэр. Онно оскуола буолбакка, төрөппүттэр буруйдаахтар дииллэр, кинилэр. Сайдыылаах үйэ тэтимиттэн хаалымаары төрөппүттэр оҕо бэйэтэ сайдарыгар бириэмэ биэрбэккэ аһара элбэх тас дьарыкка сырытыннараллар, хааччахтыыллар, кэтииллэр-маныыллар, айаҕар аһын ыстаан эрэ биэрбэттэр. Ол түмүгэр иннилэрин да кэннилэрин да быһаарбат, ийэ кэтэҕиттэн атыны көрбөтөх оҕолор үүнэн тахсаллар. Уйулҕа үлэһиттэрэ бэлиэтииллэринэн, бу ордук алын сүһүөх кылаас оҕолоругар дьайар эбит. Бастакы кылааска үөрэнэр оҕону оскуолаҕа киллэрэн баран, атаҕын таҥаһын устан, бачыыҥкатын кэтэрдэн түбүк бөҕөҕө түһэллэр. Оҕо маннык буолуохтаах, миигин таҥыннарыахтаахтар диэн өйдөбүллээх улаатар. Эппиэтинэһэ суох, дьон эрэ эппитинэн хамсыыр, олоххо интэриэһэ суох оҕолор үүнэн тахсар кутталлара баарын этэллэр.

Урукку сылларга оҕо түргэнник улаатан туһа киһитэ буоларга ыксыыр буоллаҕына, билигин отут саастарыгар диэри бэйэлэрин оҕо курдук сананар дьон үгүс. Ити кинилэр өйдөрө-санаалара ситэ сиппэтэҕиттэн, оҕо саастарыттан сатаан тахсыбакка хаалбыттарыттан буолар. Оттон урут хайдах этэй? 21–22 саастаах уолаттар, кыргыттар үлэҕэ киирээт күргүөмнээх үлэни көрсөллөр, оттуур звенону сүрүннүүллэр. Бэйэлэрин саастарыгар холооно суох боччумнаахтар, быһаарыныылаахтар.

Ийэм көҥүллээбэт…

Манна биир түгэни кэпсиим. Отутугар чугаһаабыт эр киһи ийэтин кытта олорбут. Биир кыыстыын билсэн баран, дьиэтигэр билиһиннэрэ аҕалаары гыммытын ийэтэ утарбыт. Үөрэҕэ суох кыыс эйиэхэ наадата суох диэн буолбут. Эр киһи таптыыр кыыһыгар ыал буоларбын ийэм көҥүллээбэт диэбит. Иккис маннык түгэн орто саастаах кыыс ыал буолаары күтүөт билиһиннэрэ аҕалбытыгар тахсыбыт. Кыра хамнастаах, дьиэтэ суох күтүөт уолу кыыс дьоно сирбиттэр. Эйигин сатаан иитиэ суоҕа, кэлин атын киһини көрсүөҥ диэн уоскуппуттар. Оттон кыыстара кэлин атын киһини көрсүбэтэх, ийэ буолар дьолу билбэтэх. Ийэлээх аҕатын көрөн-истэн кырдьыы боруогар үктэммитин билбэккэ хаалбыт. Маннык курдук ис хоһоонноох устуоруйалар олоххо элбэхтэр. Киһи олох оҥосторугар үөрэх да, үлэ да быһаарбат. Киһи тапсар уонна өйдөһөр киһитин кытта олоруохтаах. Маннык гипер-эпиэкэҕэ киирбит кыргыттар уонна уолаттар сааһыран баран өйдүүллэр, ол эрээри эдэр саастарын үтүөтэ номнуо ааспыт буолар… Онон оҕо олоҕун алдьаппат туһугар аныгы төрөппүттэр оҕо олоҕор орооһуо, кыттыһыа суохтаахтар.

Уол оҕону аһара харааннаатахха…

Сааһырбыт ийэлэрин кытта оҕо курдук олорон хаалбыт дьон үгүс. Маннык көстүү ордук эр дьоҥҥо көстөр. Кинилэр ийэлэрин тылларыттан тахсыбаккалар сатаан ыал буолбакка, дьиэ-уот тэриммэккэ сааһыраллар. Тоҕо эрэ олоххо дьахтар тирэхтээх, кини олох олорорго дьулуһар буолан, соҕотох ийэ да буолартан куттаммат. Оттон эр дьон кыра саастарыттан ийэлэрин тылыттан тахсыбакка улаатан олох оҥостоллоругар ийэлэрин, аҕаларын көҥүлүн күүтэр курдук буолаллар эбит. Уол оҕону аһара харааннаан, харыстаан ииттэххэ, бэйэтин сатаан көмүскэммэт, быһаарыныы ылыммат эр киһи буолан тахсар. Оттон ийэ эбэтэр аҕа тус олоҕун оҥостубакка хаалбыт эбэтэр эрдэ огдообо хаалбыт буоллаҕына, олоҕун барытын улаатан эрэр уолугар, кыыһыгар аныыр, бэйэтин наадалаах курдук сананаары оҕотун олоҕунан олорор. Маны туоратар туһуттан, ийэ оҕотугар көҥүлү биэриэхтээх. Холобур, дьиэ кэргэҥҥэ аҕа арыгылыыр, кэргэнигэр да, оҕотугар да кыһаммат буоллаҕына, аҕа оруолун дьиэ кэргэҥҥэ улаатан эрэр уол толорор буолар. Бары эппиэтинэһи кини сүгэр. Оттон улаатан дьиэтиттэн баран, тус олоҕун оҥостоору гыннаҕына, ийэ ыалдьан хаалыан сөп эбит. Маны уйулҕа үлэһиттэрэ психосоматическай ыарыы диэн ааттыыллар. Ол түмүгэр, уол тус олоҕун оҥостубакка хаалыан сөп. Маннык түгэҥҥэ үгүс ийэлэр буруйдарын билиммэттэр, кинилэргэ өрүү кийиит эбэтэр саҥа билсибит кыыһа буруйдаах дииллэр. Ийэ тууйар таптала, кыһамньыта ардыгар кыһалҕаҕа тиэрдэрин ийэ эрдэ өйдүөхтээх.

Тууйар тапталтан хайдах босхолонобут?

Аһара күүстээх кыһамньы, тууйар таптал ханнык баҕарар киһи илиитин-атаҕын баайар уонна тыынын хаайар. Ол эрээри, ийэ, аҕа кыһамньыта суох киһи бэйэтин эрдиитэ суох тыы курдук сананар буолар эбит. Төһө да ыарахан буоллар, киһи олоххо уустугу көрсүөхтээх. Онон бэйэни тургутууга эрдэҕэс саастаах оҕо аан бастаан ийэтэ, аҕата суох үөрэҕэр, олоҕор быһаарыныылары кыраттан саҕалаан ылынан саҕалыахтаах. Оттон улааппыт, номнуо 30‑тун ааспыт кыргыттар уолаттар ийэ, аҕа кыһамньытыттан тахсалларыгар исписэлиис көмөтө суох кыаллара уустугун психологтар этэллэр.

Кыра сааһыттан эппиэтинэһи ылыахтаах

Киһи төһөнөн сааһырар да, соччонон бэйэтигэр эрэлэ мөлтүүр. Онон ийэ, аҕа кыһамньыта кыһалҕаҕа тиэрдибэтин туһугар, оҕоҕо көҥүллэ биэриҥ. Ол көҥүл кинини түүннэри-күнүстэри көҥүл-босхо ыытыыга буолбакка, кини өй-санаа өттүнэн көҥүл буоларыгар туһуланар. Төрөппүтэ суох маҕаһыыҥҥа бэйэтигэр таҥас-сап атыылаһа барар. Төрөппүтэ суох оскуолаҕа, күрэхтэһиигэ тэринэр. Ол курдук, таҥнар таҥаһыттан, талар дьарыгыттан саҕалаан барытын бэйэтэ быһаарыахтаах. Кыра сааһыттан эппиэтинэһи ыларыгар дьиэ үлэтин соруйсан, уруогун бэйэтигэр аахтаран толору личноһы иитэн таһаарарга кыһаныахтаахпыт. Тоҕо диэтэххэ, ийэ, аҕа оҕо аттыгар куруук баар буолбаттар. Оҕо бэйэтин көрүнэ, көмүскэнэ үөрэнэригэр өйө-санаата көҥүл, киэҥ буолуохтаах. Ол туһуттан оҕону хааччахтаамаҥ. Эһиги хааччахтааһыҥҥыт түүннэри күүлэйдиир, күн устата төлөпүөҥҥэ умса түһэр эрэ буоллаҕына, баар буолуохтаах дииллэр оҕо иитиинэн дьарыктанар эспиэрдэр. Оҕо көҥүллүк иитиллэн дьонуттан туспа барыытын нууччалыы “сепарация” дииллэр. Көҥүллүк иитиллибэтэх оҕо сепарацията уустук буолар. Төрөппүттэрин этиитин маныыр, тус санаата, өйдөбүлэ суох буолар.

Светлана Лонкунова, дьиэ кэргэн психолога:

— Оҕону аһара бүөбэйдээн иитии кини инникитин санаабат буолуу. Гипер-эпиэкэ төрүөтэ араас буолар. Холобур, ийэ бэйэтин олоҕунан толору олорбот буоллаҕына, биллэн турар, оҕотунан эрэ олорор. Оҕотун бэйэтин сатаан көрүнэ, дьаһана сылдьарга үөрэппэккэ, барытын бэйэтэ быһаарар, оҥорор. Барыта бэлэмҥэ үөрэммит, наар такайылла сылдьыбыт оҕо улаатан баран, тус олоҕор быһаарыныыны кыайан ылыммат буолар. Бэлэм баар буолуохтаах диэн өйдөбүллээх улаатар. Маннык аһара бүөбэйдэммит оҕолор улаатан үлэһит да буоллахтарына, тус олохторун оҥостубакка ийэлэрин, аҕаларын кытта олороллор. Ханнык да, хайдах да түгэҥҥэ психолог көмөлөһөр кыахтаах. Киһи төһөнөн эрдэ өйдөөн исписэлиистэн көмө көрдүүр да, олоҕун суолун тобулар кыахтанар.