Сиэр-майгы: Күһүҥҥү киһи “күлбүтүнэн” дуо?

Сахаларга “күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн” диэн бэрт дириҥ өйдөбүллээх өс хоһооно баар. Биллэн турар, ити өс хоһоон өйдөбүлэ атын эрээри, бу күһүҥҥү күннэргэ, күлүү гыммыт курдук түгэннэр элбээбиттэрин иһин тоҕо эрэ ити тыллар эргийэн кэлэ тураллар. Ол тугуй?

Аһаабыт иһиккэ кулгуйууга тэҥнээх

Бу күннэргэ мессенджергэ биир суругу бэлиэтии көрдүм. Ис хоһооно маннык:

“Ынах уулуур ойбонугар ынах иһин сууйары көрөр куһаҕан да эбит. Бүгүн ынах уулуур ойбонугар ынах иһин сууйа сылдьар дьону көрдүм. Олус диэн бэркиһээтим уонна хомойдум. Ама да иһи күөлгэ киирэн ып-ыраас гына сууйуох баҕа баарын иһин, хайдах эрэ куһаҕан көстүү эбит. Саатар, эрдэ көрбөккө эрэ ынахтарбын, борооскуларбын уулата киллэрбитим. Арай, көрбүтүм хас да далбар хотун дьэ, ис сууйан сүүрэ-көтө сылдьаллар. Үс ойбоҥҥо үһүөннэригэр. Саатар, биир ойбону ынах уулууругар хаалларбатахтар…” — диэн кэлэйбит ис хоһоонноох сурук тарҕанна, хайа улууһа, нэһилиэгэ, ааптара биллибэт. Киһи өйүгэр баппат быһыы эбээт.

Аҕыйах сыллааҕыта социальнай ситиминэн ити туһунан кэпсэтии тарҕаммытыгар биир дьахтарга кэпсэтии быыһыгар быктаран ааспыттаахпын: “Онто да суох ойбоҥҥо кыһын устата төһөлөөх ынах-сүөһү уулуур, киртитэр. Ити диэн сылга биирдэ эрэ буоллаҕа. Уонна ынах туох куһаҕаны сиэбит үһү, отунан аһыыр эбээт, хата, балыкка аһылык буолар ини” — диэн хардарбытыттан мах бэрдэрэн, салгыы кэпсэтэ барбатаҕым.

Хас биирдии киһи ити курдук санаанан салайтардаҕына, оннооҕор буолуохтар киртитэллэр дии саныыр буоллаҕына, аһыыр иһиккэ кулгуйуу илэ-чахчы көстүүтэ кэлбит эбит. Ама, өбүгэлэрбит былыр аһыыр иһиттэригэр ити курдук кулгуйаллара буолуо дуо? Саарбах. Аныгы кэмҥэ хас биирдии ыал, ортотунан, сыллата 1–2 төбө идэһэлэнэр. Бары үтүктэһэ-үтүктүһэ ойбоҥҥо киирэн сууйдахтарына, аны аҕыйах сылынан күөлтэн күөл, өрүстэн өрүс ордубатыгар тиийэр.

Сүөһү, сылгы иһин күөлгэ, өрүскэ сууйалларын туһунан биирдэ даҕаны истэ, ааҕа иликпин. Е. Ф. Кузьмина “Саха төрүт аһа-үөлэ” кинигэтигэр: “Иһин ырыталлар. Оһоҕоһун үчүгэйдик ньиккэрийэн, харыҥын хайытан сааҕын тэбииллэр. Тымныы ууга сууйаллар” — диэн суруллар. Идэһэни астааһын туһунан сурукка-бичиккэ балачча баар. Ол эрээри, ойбоҥҥо сууйуу туһунан ханна да аахпатаҕым. Санаан да көрдөххө, саха киһитин сиэригэр-майгытыгар хайдах да баппат быһыы. Көмүс хатырыктаахпыт өрүс, күөл уутугар үөскээн, ол кытылыгар дьон-сэргэ олохсуйан эрдэҕэ. Ол уута ыраас эрэ түгэнигэр киһи-сүөһү доруобуйата чөл буолар, өлүөр сылдьар. Онон ууланан олорор эбэ киртийбэтэ улахан суолталаах.

Оннооҕор балбаах буортулаах диэн дойду үрдүнэн ирдэбиллэри киллэрэн эрэллэр. Дьиҥэр, тыа сиригэр кимнээх сууйаллара биллэр, кэмигэр ботуччу соҕус ыстарааптаан тохтотуох, атыттарга холобур оҥоруох баар эбит.

Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, бүтүн Саха сирин үгүс улуустара аһаан олорор өрүспүтүгэр киирэн сайын дьахталлар таҥастарын, эр дьон массыыналарын сууйаллара баар суол. Кэлин ыстараап олохтоон, син уодьуганнаатылар быһыылаах.

Тоҕо биһиги эрэ ыалдьыахтаахпытый?!

Халлаан биллэ тымныйда, дьаҥ-дьаһах элбээтэ, ону кытта араас ааттаах вирустарбыт өрө туран эрэллэр. Дьон ордук элбэх киһи мустар сирдэригэр, тырааныспарка сысталлара саарбаҕа суох.

“Тоҕо биһиги эрэ ыалдьыахтаахпытый?!” — диэбиттии ыалдьыбыт дьон оптуобуска бары кэриэтэ мааската суох сылдьаллар. Кэнсиэрбэ бааҥкатыгар ыы-быччары симиллибит балык курдук, сороҕор, хамсыыр да кыаллыбат. Дьэ, манна уун-утары туран сөтөллөөччү, сыҥсыйааччы, ытырдааччы аата-ахсаана суох элбэх. Төттөрүтүн, вирус хабымаары мааскалаах сырыттахха туора тутталлар. Уопсайынан, доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэриттэн ураты маасканы кэтии киэҥник тарҕана илик. Ол да иһин ыарыы түргэнник тарҕанар.

Бу күннэргэ сарсыарда ыҥырбыт быраастара киэһэ хойут кэлбит түгэннэрэ элбэх. Сорох ыарыһахтарга букатын “вызов” элбэҕэ бэрдиттэн сарсыныгар кэлбиттэрэ эмиэ иһиллэр. Ыарыһах ол курдук элбэх. Дьиҥэр, бэйэлэрин эрэ туһунан толкуйдаабакка, дьаҥ сыстыбыт дьоно атыттары эмиэ санаан, бары мааска кэтэ сылдьаллара буоллар, ыарыы арыый аҕыйыах, ордук оҕолор ылларыа суох этилэр.

Аһаҕас систээх уонна истээх

Аҕыйах хонуктааҕыта Кальвица уулуссатыгар баар Дьокуускай куорат мэдиссиинэҕэ киинигэр бырааска көрдөрүнэ тиийэ сырыттым. Ыйыллыбыт бириэмэбэр хойутуохча буолан, соммун кыл тыынынан туттараат, кирилиэһинэн иккис мэндиэмэҥҥэ ыстанным. Арай, тахсан иһэн көрдөхпүнэ, үөһэттэн ис сыгынньах, туора лейкопластыры иилии сыһыарбыт кыыс түһэн иһэр. Үөһэ хантайан көрбүтүм, сүүрбэччэ эрэ саастаах. Ааспытын кэннэ көрбүтүм, көхсө эмиэ аһаҕас. Мин эрэ эргиллэн көрүөм дуо, түһэр-тахсар дьон бары харахтарын кырыытынан, эргиллэн көрөн ааһаллар. Дьиҥэр, бүөлүү түһүөххэ сөп эбитэ буолуо да… Эмиэ саха сиэригэр-майгытыгар баппат быһыы.

Тустаах тиэмэни салгыы өссө биири бэлиэтиир оруннаах. Бу күннэргэ ханна баҕарар халлаан биллэ тымныйда. Ким эрэ халтаҥ сонноох, ким эрэ кыһыҥҥы халыҥ кууркатын кэппит, саас ортолоохтор номнуо нуорка саҕынньахтарыгар сууламмыттар. Онтон эдэр оҕолор аныаха диэри төбө сыгынньах, аатыгар эрэ ветровкалаах, сайыҥҥы кроссовканан сылдьаллар, ол быыһынан сыгынньах атахтара көстөр. Ама да итии хааннаахтарын иһин, кинилэр да киһи курдук киһи инилэр. Бука, төрөппүт көрбөтүнэн уора-көстө, үөс сиргэ көҥүл барбыт устудьуон оҕолор ити курдук таҥнан, симэнэн эрдэхтэрэ диэн санаа охсуллан ааһар.

Күөл — каток буолбатах

Сир дойду тоҥон, күөллэр, өрүстэр туран эрэллэр. Улуу добдурҕа кэмэ бэйэтэ туспа суолталаах, өйдөбүллээх, сиэрдээх-туомнаах. Аныгы кэмҥэ ити умнулла быһыытыйда. Оҕолор күөл саҥа тураатын кытта күөл, боротуоха, өрүс ортотугар биирдэ кутулла түһэллэр. Аҥаардас Дьокуускай куорат Кыайыы болуоссатын аттынааҕы чүөмпэтиттэн төһөлөөх элбэх оҕону быыһаабыттара буолуой. Үс-түөрт сыллааҕыта Автодорожнай уокурук сиэркилэ курдук дьэҥкирэ тоҥмут мууһугар үс оҕо хатааһылыы сылдьарын илэ көрөн турабын. Күөл биир уһугар улахан дьон мустубут, ким эрэ хаһыытыыр, ким эрэ төлөпүөҥҥэ устар. Күөл ортотун диэки хардыылаан истэхтэрин ахсын сүрэҕим айахпынан тахсан барыах курдук туруктаммытым. Арай, үс оҕону уйбакка муус күр гына түстүн…

203 түөлбэ тутуллуоҕуттан, ити аннынан балыксыттар, хаҥкыһыт оҕолор бастакынан киирэллэр. Үнүр биир саастаах киһи оптуобуска: “Уопсайынан, килэгир мууска угуйук усталларын тохтотуохха, ыстарааптыахха наада” — диэн этэн эрэрэ. Этэр эттэҕинэ, эмиэ даҕаны сөптөөх курдук. Саҥа тоҥмут мууска сыыһа туттунан, оннооҕор улахан дьон былдьаналлар. Күлэ-үөрэ, оонньуу-көрүлүү сылдьар оҕо кэмигэр муус тыаһын да истибэккэ хаалыан сөп.

Аныгы кэм — көҥүл олох. Ол да иһин ким да кими да ытыктаабат, тугу да болҕомтоҕо ылбат, бэйэлэрин эрэ иннилэрин, бүгүҥҥүлэрин эрэ көрүнэллэр. Бүтүн үс ынах иһэ сууллубут күөл уута төһө ыраас буолуой, аһаҕас истээх, систээх оҕолор доруобуйалара төһө тупсуой, дьаҥ сыстыбыт дьоно төһө түргэнник үтүөрүөхтэрэй, ууга түспүт оҕону кэмигэр быыһыахтара дуо… Бу барыта күһүҥҥү киһи көрүүтэ.