Сиэр-туом: Ыһыах — үрдүк итэҕэли кытта ситимнээх

Сахабыт сиригэр Үрүҥ Тунах ыһыахтарбыт саҕаланнылар. Биллэрин курдук, бары омуктартан сахалар элбэх сиэри-туому уонна алгыһы илдьэ сылдьабыт. Ол дьиҥнээх туоһутунан бэс ыйын 21 күнэ – сайыҥҥы күн-түүн тэҥнэһиитэ, хотугу сир кылгас сайынын саҕаланыыта.

 Ыһыах былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит сиэрин-туомун, алгыһын, итэҕэлин туһунан биһиэхэ алгысчыт, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Борис Николаевич Михайлов‑Айылҕан сэһэргээтэ.

— Бастатан туран, Ыһыах–саха итэҕэлин чыпчаал көстүүтэ диэн өйдүүрбүт сөптөөх. Саха ыһыаҕын араас кэмнэргэ чинчийбит, үөрэппит, сурукка тиһэн хаалларбыт бары айанньыттар, эспэдииссийэ кыттыылаахтара, кэлиҥҥи да чинчийээччилэр бары биири бэлиэтииллэр.

Ол — сахалар сааһыламмыт, чопчуламмыт үрдүк итэҕэллээхтэр эбит, саха Ыһыаҕа саха итэҕэлин кытары быһаччы ситимнээх улахан тэрээһин, түһүлгэлээн түмсэр, сүгүрүйэр, үҥэр-сүктэр анал күннэрэ эбит диэн.

Иккиһинэн, ханнык да кэмнэргэ, норуот дьылҕатыгар тургутуулаах да түгэннэргэ биһиги өбүгэлэрбит Ыһыаҕы сүтэрбэтэхтэрэ, олохпут отуора уларыйар да кэмнэригэр Ыһыах суураллан, симэлийэн хаалбатаҕа. Ыһыах үрдүк итэҕэли кытары ситимнээҕин, ис тутулун, тэриллэр, ыытыллар бэрээдэгин ыһыктыбатаҕын биир туоһута–итэҕэл күүһэ буолар.

Үсүһүнэн, былыргы түҥ үйэттэн итэҕэлгэ иитиллэн, итэҕэли иҥэринэн кэлбит сүдү тэрээһиммит сайыҥҥы күн муҥутаан уһаан турар кэмин кытары ситимнээҕэ итиэннэ ый үүнэр, төрүүр өттүн тутуһуута– эмиэ итэҕэл сүрүн көстүүтэ буолар.

Сахалар үрдүк итэҕэллээх омукпут, ону испитигэр иитиэхтии, иҥэринэ сылдьарбытын өссө даҕаны ситэ өйдүү илик курдукпут. Сиэллээх, ытарҕалаах тойон айах чороон, сиэллээх эбир (ибир) хамыйах, сирийэн тигиллибит сири иһит, кымыс кыынньарар симиирчэх, ойуулаах-дьарҕаалаах көҥкөлөй, уларыйбат оһуордаах удьаа хамыйах хайа омукка өссө баарый? Бу барыта уларыйбакка көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн кэлбит саха итэҕэлин, ыһыаҕын ытык иһиттэрэ, маллара. Саха эрэ омук ытык ыһыаҕар хатыҥ мастан оҥоһуллубут мас иһиттэн аһыыр үгэстээх. Ол үгэһи өрүү тутуһабыт, төһө да аныгы кэм иһиттэрэ дэлэйбиттэрин да иһин, бу сылга биирдэ кэлэн ааһар ытык Ыһыахпытыгар мас иһиттэн аһыах тустаахпыт.

Ыһыах туһунан үчүгэй эрэ сурах тэнийэр

— Ыһыахха тэринии, бэлэмнэнии олох эрдэттэн саҕаланан барар үгэстээх. Ону хас биирдии саха ыала удьуор иҥэринэн кэлбит буолан, өй-санаа, эт-хаан, таҥас-сап, иһит-хомуос, ас-үөл өттүнэн толору тэринэр этэ.

Былыр даҕаны Ыһыаҕы тэрийээччи дьон бас-көс, элбэх сылгылаах-сүөһүлээх, дьоҥҥо-норуокка бэйэлэрин санааларын тиэрдэр дьоҕурдаах дьон буолаллара. Кымысчыттар, иһитчиттэр үлэлэрин эрдэ саҕалыыллар. Ыһыахха төһө киһи кэлиэхтээҕин былаанныыллар, ол кээмэйинэн астарын-үөллэрин тэринэллэр. Хантан, ким диэн ааттаах-суоллаах алгысчыт, ойуун кэлиэхтээҕин, кими алҕаталларын кэпсэтэллэр, олоҥхоһуттарын, оһуокайдьыттарын эрдэттэн илдьит ыытан сэрэтэллэр, бэлэмнииллэр. Ити курдук, алаастан алааска, ыалтан ыалга Ыһыах буоларын туһунан үчүгэй сурах тэнийэн барар.

Ыһыах ыытыллыытын ис тутула, кэм, бириэмэ ааһарыттан, үйэ уларыйарыттан тутулуга суох, кэһиллибэккэ кэллэ. Ити итэҕэл уларыйбат канонун биир туоһута буолар.

Бу ааспыт отучча сыл устата ыһыах тэрээһинигэр элбэх үлэ ыытылынна, элбэҕи ситистибит, элбэх чопчуланна. Аны ыһыахпытын итэҕэл өттүгэр чугаһатар чопчу сорук турар. Алгысчыт, битииһиттэр таҥастара, алгысчыт ыһыахха алгыахтаах тыла-өһө, хамсаныылара уларыйбат биир тутуллаах буоларын ситиһэрбит сөптөөх.

Алгыһы кымыстаах чорооҥҥо түһэрэн…

— Ыччат дьон, эдэрдэр ыһыаҕы олохторун биир сүрүн сорҕотун быһыытынан ылыммыттар эбит диэн санаалаахпын. Ити эмиэ үгэспитин сөргүтүүгэ үлэбит биир түмүгэ диэхпитин сөп. Онон эрэлбит кинилэргэ.

Ыһыахха таҥна-симэнэ, тутта-хапта сылдьыы бэйэтэ туспа ирдэбиллээх. Күлүүстэммэккэ-хатаммакка, аһаҕастык, холкутук тутта сылдьыллыахтаах. Сис туттуу, илиини холбуу туттар, быар куустар, илиини сиэпкэ уктар сатаммат. Иэйэхсит Хотун илбиргэстээх суола тэлэллэр, Айыыһыт Хотун салбырҕастаах аартыга арыллар, Дьөһөгөй Тойон уруйдаах суола тобуллар, Айыыларбыт сиэл намылхай алгыстаах аартыктара арыллар, алгыһы кымыстаах чорооҥҥо түһэрэн ылар аналлаах күммүт буолар.

Бу ытык кэмҥэ алгыс этиллэ турар кэмигэр ытыһы нэлэччи, аһаҕастык тоһуйа тутар сиэрдээх. Алгыс тыыныгар олорсон түһүмэх-түһүмэх түгэннэргэ алгыһы бэйэ диэки күөйэ тардан ылар хамсаныылары оҥорон, алгысчыт уруйдуур-айхаллыыр кэмигэр икки илиини күөрэччи көтөҕөн туран уруй-айхал тылларын хатылаан иһиллиэхтээх. Ол иһин, саха дьоно: «Саха аймах баарбыт тухары айхаллыы туруохпут, урааҥхай омук олохсуйан олорорбут тухары уруйдуу туруохпут! Быстыбат быйаҥ эһигиттэн быктын, уостубат уйгу эһигиттэн утумнаннын!» — диэн бигэргэтэн, түмүктээн этэр.