Сиэри тутуһуу: Өбүгэлэрбит такайыылара

Биһиги, сахалар, киһи аймах суруллубут сокуоннарын таһынан, айыылар уонна иччилэр, ол эбэтэр, айылҕа суруллубатах сокуоннарын эмиэ билинэр, тутуһарга дьулуһар буолуохтаахпыт. Өбүгэ саҕаттан сүппэккэ-симэлийбэккэ тиийэн кэлбит бу үтүө ыйыылар-кэрдиилэр оҕоҕо-ыччакка көмөлтө, харысхал курдук буолуохтарын баҕарабын.

Бу матырыйаалбын бэлэмниирбэр, кут-сүр үөрэҕин тарҕатааччы Лазарь Афанасьев-Тэрис «Киһи күннээҕи олоҕо» диэн кинигэтиттэн уонна хаһан эрэ Интернеккэ бу тиэмэҕэ кэпсэтэ сылдьыбыттарыттан туһанным. Өбүгэлэрбит туох да кумааҕыта-суруга суох, бэйэлэрин тус көрүүлэринэн олохтообут үтүө үгэстэрэ оҕону иитиигэ туһалыыллара саарбаҕа суох. Киһиэхэ сөптөөх уонна үтүө сыһыаны иитэргэ туһаайыллыбыттар. Былыр оҕону-киһини дьарыйар соҕотох «аньыы!» диэн тыл баара дииллэр. Кыра эрдэҕиттэн сиэрдээх буолууга иитиллибит, ис бэрээдэктээх киһи сокуону кэһэр, буруйу оҥорор суолга турбата буолуо дии саныыбын. Дьэ, онон, тугу такайар, туохтан сэрэтэр эбиттэрэй, өбүгэлэрбит:

Уот аньыылара:
— холумтаҥҥа олорботтор;
— холумтаҥҥа суумматтар;
— уоту икки киһи оттубат;
— кэһиэҕи уокка бырахпаттар;
— уокка силлээбэттэр;
— уокка үөнү бырахпаттар;
— уоттан тугу эмит уһуктааҕынан ылбаттар;
— уоту уунан ыспаттар;
— хататы уорбаттар;

Суунарга сэттэ аньыы баар:
— айахтан суунума;
— аһыыр иһиттэн суунума;
— ууну сиргэ тоҕо-тоҕо суунума;
— тарбах уутун тула ыһыма;
— уот иннигэр суунума;
— икки сиринэн сылдьан суунума;

Бэргэһэ төбө таҥаһын быһыытынан, улаханнык ытыктанар:
— бэргэһэни тиэрэ кэтимэ;
— бэргэһэни илиигэ эргитимэ;
— бэргэһэни остуолга уурума
– иэстээх буолуоҥ;
— бэргэһэни уоруу – далай аньыы.

Аһааһыҥҥа сыһыаннаах:
— ас үрдүн тоҕума – саха ас үрдүгэр дьол баар дии саныыр;
— остуолу охсума – остуол дьиэҕэ киһи сирэйин курдук суолталаах;
— остуол биттэҕэр атаххын уурума;
— олорон эрэ аһаа – саха сүүрэ сылдьан аһыыры суолталаабат;
— остуолга аҥаар атаххын ситэ кэппэккэ эрэ эбэтэр атах сыгынньах олорума – урууҥ өлүө;
— аһы тобохтоомо – саха аһы суолталыыр буолан, аһы тобохтууру сөбүлээбэт;
— аһы киһи сириэ суохтаах – оннук киһи чэгиэн буолар;
— тууһу уорума;
— оргуйа турар ууну быһаҕынан буккуйума – ийэҥ хараҕа суох буолуо;
— килиэби мээнэ быраҕыма;
— аһыырга кими эрэ күрүөлээн кэбиһимэ;
— аһыы олорон, улахан да киһи, оҕо да мээнэ саҥарыа, айдаарыа, буолары-буолбаты чабыланыа суохтаах, кэпсэтии олохтоохтук, үөрэ-көтө барыахтаах, астан дуоһуйууну ылыахтааххын – ас өһүргэниэн сөп;
— атын киһи иннигэр турар аһы былдьаспыт курдук ылыа суохтааххын – атын киһини убаастаабаты көрдөрүү;
— ыалдьыты аһатар ыал оҕото сэттэ үйэ тухары баай буолар;
— уоту аһат, сири аһат;
— бултан сиргэнимэ – Байанай кыыһырыа;
— мэйиини сиэмэ – саха мэйиини сиири кыккыраччы бобор – ыарыыны хабыахха сөп;
— кэрэх этин сиэмэ;
— кыыс оҕо очоҕос баайыытын сиэбэт – кини төрүүр-үөскүүр аналлаах;
— уол оҕо кус, куобах сүрэҕин сиэбэт – кини хорсун буола улаатыахтаах;
— саҥара илик оҕоҕо хааны, көтөр сымыытын сиэппэттэр – тыла суох эбэтэр тардыас, кэлэҕэй буолуо;
— оҕоҕо сүөһү ханнын сиэппэттэр – мунан хаалыа;
— быар тоорохойун сиэппэттэр – тулаайах хаалыа;
— хат дьахтар уҥуоҕу кирбэт;
— быһахтары холбуу уурбаттар – былыргылар «быһахтар этиһэллэр» дииллэр;
— быһаҕы уларыстаххына, төбөтүгэр ханнык эмит аһы иилэн биэр – быһах, уһуктаах мал буолан, сэрэхтээх. Кинини ымсыырар дииллэр;

Оҕоҕо-киһиэхэ, тутта-хапта сылдьыыга сыһыаннаах:
— ууну илииҥ таһынан кутума;
— аһы илииҥ таһынан сомсума;
— илииҥ таһынан тигимэ (саха илии иһинэн туттар – ити бэйэ диэки тардары көрдөрөр);
— уһуктааҕы киһи утары туппаттар – уһуктаах ымсыырар;
— олус чэбэр аанньа буолбат
– туох эмит куһаҕан буолуо диэн сэрэнэллэр;
— эдэр киһи иннин быһа этинэрэ сэттээх – тыл туолар диэн санаа баар;
— оҕону, эдэр дьону быһа саҥарыллыбат – дьылҕаларын быһыаҥ;
— кыра оҕону куттаабаккын, соһуппаккын – оҕо кута көтөр;
— тыллана илик оҕолору утарыта олордуллубат – кыраһаллар, кыайтарбыта өлөр;
— дьыбарга оҕону оонньоппоттор – хомуһун сатарыыр, улаатар; айдаара сылдьан тугу эмит быһа этэн кэбиһиэхтэрин сөп;
— сиэркилэҕэ кыра оҕону көрдөрбөттөр;
— эдэр киһи кырдьаҕаһы ытыктаабат буолара сэттээх;
— кырдьаҕаһы күлүү-элэк оҥостума;
— киһи көхсүттэн тайанан туруу, киһи күлүгүн быһа хаамыы – алҕаска киһи олоҕун быһыахха сөп;
— тугу даҕаны сэниир сатаммат – сэнээбит бэйэҕэ кэлэр диэн итэҕэйии баар;
— киһини сэнээмэ – сэттэҕин ылыаҥ;
— олус түргэнник байар, үрдүүр куһаҕан – туох эрэ ортоттон аһара барыы кутталлаах, онтон сэрэниллэр;
— иннэ – тыын суолталаах мал, ол иһин иннэни уорар сатаммат;
— сабы түмэн биэрдэххэ – этиһэҕин, ол иһин сабы түмэн биэрбэттэр;
— куһаҕаны биттэнимэ;
— сиргэ, ууга силлии-хаахтыы сылдьыма;
— тардыас киһини үтүктүмэ – тардыаһа сыстыа;
— сыттыгы хаһан да остуолга ууруллубат – чугас киһиҥ өлөр;
— иэскин сарсыарда төнүннэрэҕин – иэс ылбыт малыҥ (харчыҥ) иччилэрэ;
— иэскин толору төлөөбөтөххүнэ, айыыһытыҥ кэлэйэн көхсүн көрдөрүө – уон оччонон сүтэриэҥ;

Тулалыыр айылҕаҕа сыһыан:
— алааска, тыаҕа хаһыытыыр, улаханнык айдаарар бобуллар;
— сир кырсын алҕаабакка эрэ алдьатыма;
— киһи уҥуоҕун сөмүйэнэн ыйыма;
— көтөр уйатын алдьатыма;
— чыычаах уйатын тыытар
аньыы – оҕото суох буолуоҥ;
— уйатыгар олорор көтөрү үргүтүмэ;
— тыҥырахтаах көтөрдөрү тыытыма – сэттээх;
— кыыл, көтөр түүтэ тэпсиллибэт, уокка бэриллибэт, чөкө хомуйуллар, хаана сиргэ тоҕуллубат;
— үөнү уокка соруйан быраҕыма;
— үөнүнэн-көйүүрүнэн оонньооһун, эрэйдээһин – бэйэҕэр эргиллэр, олоххор эрэйдэнэҕин;
— ыты аһаппакка хоннорор – аньыы;
— сүөһү мэйиитин ыкка биэрэр аньыы;
— ыт нөҥүө атыллаама;
— үс ыты өлөрүү – киһини өлөрбүт тэҥэ;
— ууга уһуктаах тимир малы түһэрии – аньыы;
— ууга кири, бөҕү быраҕыы көҥүллэммэт;
— уу үрдүгэр хаһыытыыр сатаммат;
— үүнэн турар мас лабаатын тоһутар, маһы охторор буоллахха, туохтан күһэллэн алдьатаргын этиэхтээххин, мас иччитигэр;
— киһи ыйанан өлбүт маһын уматаллар эбэтэр быраҕан эмэҕирдэллэр;

Дьиэҕэ-уокка сыһыаннаах:
— дьиэ бараанын алдьатыы – аньыы;
— дьиэ айаҕар сытар сатаммат;
— модьоҕоҕо олорпоттор;
— дьиэни киэһэ сиппийбэттэр;
— дьиэҕэ иһиирэр сатаммат;

Суолга сыһыан:
— суолга сыппаттар;
— суолга ииктэппэттэр;
— ханна, хаска тиийэри быһаччы эппэттэр – суолга араас буолуон сөп;
— ким эмит айаҥҥа барбыт буоллаҕына, ол күн дьиэни харбаабаттар – оһолго түбэһиэ.

«Саха сирэ» хаһыат архыыбыттан