“Сииттэни Сииттэ гыммыт Васильевтар”

“Тыа сирэ” рубрикаҕа бу сырыыга тугу сырдатыахха диэн толкуйдуу олорон, былырыын Кэбээйи Сииттэтигэр ынаҕы сиэмэнэн буоһатарга дьаһал ылыллан, Кэбээйи улууһун Сииттэ нэһилиэгэр “Сахаагроплем” СӨ ГБТ зоотехнига Татьяна Протопопова тиийэн бырактыычаскай үөрэх ыыппытын, сүөһүлээх хаһаайыстыбаларга сылдьыбытын санаан кэллим.

Онно сылдьан кэлэн баран: “Мин хонуу куруппааскылаах, кус-хаас, индюк, сибиинньэ иитэр, сайын мүөттээх ыҥырыанан дьарыктанар, быыһыгар байыаннай дьайыыга сылдьар дьоҥҥо анаан иистэнньэҥнэр кулууптарын үлэлэтэр Марианна Захарованы көрдүм. Кини төрөппүттэрин, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар таһаарыылаахтык үлэлиир Матрена Лазарьевна уонна Семен Гаврильевич Васильевтар тустарынан суруйуох баара”, — диэн этии киллэрбитэ.

Туох-барыта сибээстээх эбит. “Дойду ааттаах-сурахтаах” дииллэрин курдук, сииттэлэр былыр-былыргыттан сүөһү иитэн, балыктаан уонна бултаан олорбут дьон. Биллэрин курдук, 1987 сыллаахха “Сииттэ” сопхуос өрөспүүбүлүкэҕэ бырабыыталыстыба пуондатыгар оту бэлэмниир сопхуос буолбута.

Дьэ, бу киэҥ ходуһа сирдээх, кураан сылларга атын улуустартан, нэһилиэктэртэн кэлэн оттуур кэмнэргэ, оччотооҕу Уус Алдан оройуонун Курбуһаҕыттан Семен Васильев Сииттэҕэ оттуу кэлэн баран, Матреналыын холбоһон, манна олорбута 50‑ча сылга чугаһаан эрэр. Васильевтар түөрт оҕолоохтор, бары үрдүк үөрэҕи бүтэрдилэр. 11 сиэн уонна 1 хос сиэн кинилэри үөрдэллэр. Семен Гаврильевич өссө 1993 сыллаахха бастакы бааһынай хаһаайыстыбатын тэриммит киһинэн буолар. 31 сыл үлэлээн баран, быйылгыттан тохтообут. Икки сыллааҕыта киниэхэ “СӨ тыа хаһаайыстыбатын туйгуна” ааты иҥэрбиттэрэ.

“Сайдам” бааһынай хаһаайыстыба

Ыал ийэтэ Матрена Лазарьевна 2020 с. “Сайдам” бааһынай хаһаайыстыбатын тэриммитэ. “Сайдам” “Агростартап” гранын ылыыга кыттан, тыраахтар, от пресстиир, охсор, мунньар ылар кыахтаммыт. Грант көмөтүнэн 50 сүөһү турар сэндвич-хотонун туттубуттар. Ол хотоннорун кыра-кыра салҕаан, билигин улахан хотон буолбут.

— Урут хаһыакка мин үлэм туһунан Егор Захаров уонна Николай Ылахов диэн кэрэспэдьиэннэр суруйаллар этэ. Ылахов “Аартыктар” арыйбыт аартыктара” диэн суруйуутун билиҥҥэ диэри күндүтүк саныыбын. Мин оччолорго оскуола кэнниттэн ийэм туйаҕын хатаран, ыанньыксыттыы хаалбытым. Ийэм барахсан куруук: “Үлэ — дьол”, — диэхтиирэ. Ол этэрэ баччааҥҥа диэри өйбөр-сүрэхпэр ыҥырыы курдук сырыттаҕа. Бээрэ, икки сылынан ыанньыксыттаабытым (1977 сылтан) 50 сыла туолар эбит. 1988–1989 сылларга икки сыл субуруччу оройуоммар чөмпүйүөннээбитим. Онно биир ынахтан 2845 киилэ (1989 с.) үүтү ыабытым.

Сойуус саҕана ирдэбил да кытаанаҕа. Киэһэ хотоҥҥо уон чааска кытта баран ыыр этибит. “Раздойдаан” биэстэ ыырбыт. Ол иһин ньирэйдэрбит төрөлкөй буолаллара. Оччотооҕу райком сэкирэтээрэ Савва Иванович Кобяков “Матрена Лазарьевна Сииттэни Сииттэ гыммытыҥ” диирэ билигин да кулгаахпар иһиллэр курдук, — диэн кэпсэтиини Матрена Лазарьевна хайдах үлэһит буола үүммүт сылларыттан саҕалаата.

Ааспыт сайын от үчүгэйдик үүнэн, кыстыктара этэҥҥэ баран иһэр. 61 төбө сүөһүлээхтэр, о. и. ыанар ынаҕа 30 төбө. Хороҕор муостаахтарын түөрт хотонунан туруораллар. Дьиэлэрин таһынааҕы хотонноругар 14 сүөһүнү кыстаталлар. Билигин хайы-үйэ алта ынах төрөөбүт. Васильевтар ынаҕы икки эрэ ый “сынньаталлар” уонна куруук ыан, үрүҥ илгэни үрүлүтэллэр. Хаһаайыстыбаларыгар атыыр оҕустаахтар. Ону тэҥэ кыыстара Марианна Семеновна анаан үөрэнэн, искусственнай буоһатыыны баһылаан эрэр. Онон инники өттүгэр кинилэр хаһаайыстыбалара уонна нэһилиэк сүөһүлээх-астаах дьоно сүөһү төрүөҕүн ылыыга кыһалҕаны көрсүөхтэрэ суоҕа. Марианна кэргэниниин төрөппүттэрин 45 сүөһүлэрин көрөллөр. Онон Васильевтар күтүөттэрин Иван Васильевич Захаров туһунан махтана уонна киэн тутта кэпсииллэр.

Ходуһалара ууга баран…

— Ол эрээри ходуһабыт мөлтөх. Урут Сииттэ, дьиҥинэн, өрөспүүбүлүкэни аһатан олорбут сир буоллаҕа. 2021 сыллаахха алдьатыылаах уот туран, оттуур сирбит кута-дүөдэ буолан, эрэйи көрдүбүт. Оннооҕор билигин отоммутун кытта атын сиртэн атыылаһар буоллубут. Ол иһин кыһалҕаттан бу икки сыл устата сүөһүлэрэ суох дьон ходуһаларын эккэ мэнэйдэһэн, оттоотубут. Оттуур сирбит-уоппут хайдах туруктаммытын туһунан өрөспүүбүлүкэ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн кэлэн көрөн барбыттара. Сылга 600‑чэ урулуон отунан сыл тахсабыт. Таарыйа аҕыннахха, “Агростартап” бары ирдэбиллэрин толорон иһэбит, сүүс бырыһыан аһары бардыбыт да диэххэ сөп, — диэтэ салгыы хаһаайыстыба баһылыга.

Сангаары хааччыйаллар

“Сайдам” бааһынай хаһаайыстыбата ыабыт үүтүн арыынан-сүөгэйинэн Мукучуга “Унаардаах” кэпэрэтиипкэ туттарар. Онон Сангаар бөһүөлэгин үрүҥ аһынан хааччыйааччылартан биирдэстэринэн буолар. Кыһыннары атыылыыр тоҥ үүттэрин нэһилиэнньэ хамаҕатык атыылаһар. Ол эрээри үүт харчыта хойутаабакка түһүөн уонна тутуллар сыаната үрдүөн баҕараллар. Улуустарга бэриллибит тыа хаһаайыстыбатын саҥа боломуочуйата онно төһүү буоларыгар эрэнэллэр. Хаһаайыстыбаҕа Дьокуускайга баар “Тимин” ХЭУо (Т. А. Нелакиров) бастакы кыбаарталга түһэр үүт харчытынан аахсарга комбикорманы иэс биэрэрин, нэһилиэккэ тиэрдэрин иһин махтаналлар. Онон кинилэртэн 150‑ча куулу атыылаһаллар.

Далбар Хотун Сииттэ нэһилиэгин уопсастыбаннай үлэтиттэн эмиэ туора турбат. “Алаһа” диэн эбээлэр кулууптарын салайар. Бэйэтэ этэринэн, оҕолорун патриот гына иитэр. Онон сыл аайы нэһилиэккэ баар Кыайыы искибиэригэр сиэннэрин кытта сибэкки үүннэрэр. “Бэтэрээннэр кыайыыны уһансан биһиги баарбыт, биһиги баар буоламмыт — эһиги бааргыт”, — диэн куруук сиэннэригэр сэрии бэтэрээннэрин ытыктыырга, үйэтитэргэ үөрэтэ-такайа сылдьар.

Ыал аҕа баһылыга Семен Гаврильевич, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ханна баҕарар ыччат сүөһүттэн тэйдэ диэн хомойор. “Сүөһүлээх киһи аҕыйаата, урут биэлсэрдэр, учууталлар бары тутар буолаллара. Кэлии аһылыгынан аһыыбыт, онно эбии сыана үрдэ суох үрдүү турар, онон үүппүт сыаната туохха да турбат буолла”, — диэн санаатын тириэртэ.

Түгэнинэн туһанан, үйэ аҥаарын кэриҥэ ыанньыксыттаабыт “Сайдам” бааһынай хаһаайыстыба баһылыгар Матрена Лазарьевнаҕа СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын уонна аска-үөлгэ бэлиитикэтин министиэристибэтэ үрдүк наҕарааданы туттарыа, туруорсуо диэн эрэнэбит. Дьэ, ол буолуо этэ, дьиҥнээхтик “Үлэ — дьол!” туоһутунан.