Сир аһын — сиикэйдии, тэллэйи — силистиин

“Сотору бөх тоҕор баахтар аттыларыгар минньигэс бэйэлээх тэллэйдэр төкүнүйэ сытар буоллахтарына, улаханнык соһуйуом суоҕа” диэн оптуобуска дьахталлар кэпсэтэллэрин истэн ааһабын. “Тоҕо?” диэн биирдэрэ ыйыппытыгар, “киһи айылҕа биэрэр бэлэҕин өрүһүспэккэ, кэмнээн, бэйэтин өлүүтүн эрэ ылыахтаах” диир иккиһэ.

Бөххө быраҕыллыбыт кус

Саас таһырдьа аһылык салгынныырын саҕана куорат хастыы да мэндиэмэннээх дьиэлэрин бөх тоҕор дьааһыктарын аттыларыгар үргэммэккэ, сүлүллүбэккэ быраҕыллыбыт кус, хаас, куобах сытар хаартыскаларын, видеоларын сыллата таһааран тарҕаталлар. “Куорат дьахталлара истэрэ тотон, сиргэнэн, кыайан астаабакка бырахпыттар” диэн самалык суруктаах буолар. Төрөппүттэр барахсаттар оҕолорбут сиэтиннэр диэн ыыталлара буолуо эрээри, эдэр дьон кэмигэр астаабакка сытытан, буорту гынаары ыксаан быраҕыахтарын сөп.

Билигин куоракка олорор орто саастаах дьахталлартан үөһэлэр баһыйар улахан аҥаардара тыа сириттэн төрүттээхтэр. Кыыл-сүөл, кус-хаас этин оҕо эрдэхтэриттэн астаан, сиэн аҕай кэллэхтэрэ. Аһы илиилэрэ баран быраҕа туруохтарын саарбахтыыбын. Булт төһөлөөх сыранан кэлэрин, аҕа баһылык ботуруонугар төһөлөөх элбэх харчыны бараабытын, тоҥмутун-хаппытын, утуйбатаҕын син өйдөөн эрдэхтэрэ. Онон куорат дьахталлара кыра да аһылыгы сыа-сым курдук тутан эбилик оҥосто сатыыллар. Тыа сиригэр сыранан да кэллэр, барыта бэйэ аһа-үөлэ. Оттон куоракка күннээҕи чэйбит бороһуок үүтүгэр тиийэ харчыга турар. Оҕолоох-уруулаах дьон маны өйдүүр диэн бүк эрэллээхпин.

Тэллэйдьиттэр

Быйыл тэллэй Саха сирин хайа баҕарар муннугар хото үүннэ быһыылаах. Номнуо бэс ыйын ортотуттан биир буһарыыны хомуйбуттар үһү, аҕыйаҕы булбуттар үһү диэн сурах иһиллэн барбыта. Бу күннэргэ айылҕа маанылаан, тэллэй маска эрэ үүммэтэ. Сорохтор баар эрэ диэн өрүсүһэн, күҥҥэ иккилиитэ төхтүрүйэн тахсан, бүтүн баалынайынан хомуйан баран, ыраастыырыттан саллан, аны “тэллэй атыылыыбыт” диэн биллэриилэри таһаарартан соло булбатылар. Үтүө соҕустар кыайымаары ыксаан

аймахтарынан түҥэтэлээтилэр быһыылаах. Оптуобус эмээхситтэрэ бэлиэтииллэринии, сотору бөх дьааһыктарын аттыларыгар итиннэ тэллэй, манна тэллэй ыһылла сытар хаартыскалара, видеолара тарҕаннахтарына, киһи улаханнык соһуйуо суох курдук.

Оҕо эрдэххэ төрөппүттэрбит тэллэйи атаҕын хаалларан баран, сытыы быһаҕынан сэлээппэтин эрэ сэрэнэн эрийэ быһан ылыҥ диэн үөрэтэллэрэ. Билигин көрдөххө, силистиин төрдүттэн туура тардан ылбыт буолаллар. Эһиил итинтэн тэллэй үүнэрэ эбитэ дуу? Саарбах.

Өрүсүһүү

Аны элбэх киһи өйдөөбөт түгэнэ баар — сир аһын сиикэйдии хомуйуу. Моонньоҕону хараҥаҕа сытыаран хараардабыт диэн ааттаан сэбиэскэй кэмтэн ким-хайа иннинэ күөхтүү хомуйар адьынаттаах дьон бааллар. Чэ, моонньоҕон иһэ буспатаҕын иһин, таһа син хараарыан сөп. Дьэдьэни күөхтүү үргээбит буолаллар. Эмиэ ситэр буоллаҕа дуу…

Бу күннэргэ үтүө айылаахтар сугуннуу сылдьаллар. Билигин сугун саамай ситэн, минньийэн турар кэмэ. Атыттар сугуннуу, моонньоҕоннуу, тэллэйдии тиийбит аатыран баран, букатын даҕаны номнуо дьааһыгынан отону хомуйбуттар. Биллэн турар, аҥаара маҥан. Орон анныгар, хараҥаҕа сытан, бука, кытарар, амтана эмиэ тупсар буоллаҕа дуу… Уулаах отону хомуйуу атырдьах ыйын 25 күнүттэн эрэ көҥүллэнэр эбээт. Өссө да ый аҥаара баар.

Сир аһын ахтыбычча, биири бэлиэтиир тоҕоостоох. Уонча сыллааҕыта сир астыы сылдьан ыал-ыалынан комбайнынан үргүүрүн көрөн соһуйбуттаахпын. Түөрт улахан киһи комбайн тутан баран отону сэбирдэхтиини аҕыйахта эһэ охсон ааһаллара. Биллэн турар, бөдөҥүн, хойуутун ылгыыллара. Тимир комбайны урут биирдиилээн киһи бэйэтэ оҥостор эбит буоллаҕына, кэлин хаһаайыстыбаннай маҕаһыын аайы ыһылла сытар. Аны кэлин туостан куйаабыл оҥорор буолбуттар. Комбайн курдук буолбатах, угун алдьаппат дииллэр эрээри, улаханнык орпото ини. Син биир угун охсор буоллаҕа. Ол да иһин сир аһа үлтү тэпсиллэн, уга тостон, урукку курдук чугаһынан үүммэт буоллаҕа.

Түмүк оннугар

Былыргы сахалар, өбүгэлэрбит, ити курдук көҕөччү көрбүт, сиикэй сир аһын үргүүллэрин букатын саарбахтыыбын. Ийэлэрбит, эбээлэрбит барахсаттар ыраах бэйэлээх сиргэ сатыы хааман тиийэн баран “дьэдьэн, моонньоҕон сиикэй эбит. Аны уонча хонугунан ситиэх быһыылаах” диэн иһиттэрин түгэҕин сабар-саппат буспуту эрэ үргээн кэлэр түгэннэрэ үгүс буолара.

Аны оҕо аймахха үүнээйи угун олох тоһутумаҥ диэн үөрэтэллэрэ. Билиҥҥи курдук хаптаҕаһы, дьэдьэни уктууну үргээн ыллахха, улахан алдьархай тахсыбытын курдук мөҕөллөрө.

Аныгы кэмҥэ тиэхиньикэ арааһа дэлэй. Дьон туохтан да иҥнибэккэ, ханна баҕарар тиийэр. Тугу аһаабыттара-сиэбиттэрэ, испиттэрэ кэнниттэн олорон хаалара баар суол. Онон олохтоох дьон быһыытынан, айылҕа бэрсибит кыылын-сүөлүн, аһын-үөлүн өрүһүспэккэ кэмнээн, өлүүбүтүн эрэ бэриһиннэрэ үөрэниэҕиҥ. Бүгүҥҥүбүт курдук барчалаан, айбардаан бардахпытына, аны аҕыйах сүүс сылынан кураҥ маспытын эрэ тутан хаалаайабыт…

Василий, куорат олохтооҕо:

— Аата эрэ куорат олохтооҕобут. Дьоммут куоракка көһөн кэлбэттэр, тыа сиригэр салгына чэбдик диэн дойдуларыгар, Мэҥэ Хаҥалас улууһугар олороллор. Онон төрөппүттэрдээх дьон быһыытынан өрөбүлбүтүгэр тахсан киирэбит, сынньалаҥмытын онно атаарабыт, кыралаан оҕолору от-мас үлэтигэр сыһыарабыт.

Мэҥэ Хаҥалас куораттан чугас, суола аспаал буолан куораттан массыыналар субуллан олороллор. Сир аһын хомуйар баҕаттан хастыы да чаас парому манаан да олороллорун кэрэйбэттэр. Сороҕор, эн этэриҥ курдук, сиикэйдии да үргүүр дьон баар быһыылаах. Туох диэхпитий, сонньуйабыт эрэ. Бобор бырааппыт суох.

Валентина, куорат олохтооҕо:

— Кэлин сыана ыараан уонна дьон массыыналанан, ханна баҕарар сир аһыгар анаан-минээн тиийэн, хоно-өрүү сытан хомуйааччы элбээтэ быһыылаах. Урут төрөппүттэрбит тыыннаах, бииргэ төрөөбүттэрбит сэнэх эрдэхтэринэ ыытаахтыыллара. Билигин тыа сириттэн кэһии кэлэрэ ахсааннаах. Ыыттахтарына даҕаны урукку курдук сылы кыстыыр буолбакка, амсайыыга эрэ диэн бэрсээхтииллэр. Аймахтар бэйэлэрэ да элбэх оҕолоохтор, онон көрдөһө сатаабаппыт. Оҕолор улаатан бэйэбит дьиэ кэргэнинэн сир астыыбыт. Хата, ким да сирэйин-хараҕын манаабат үчүгэй. Ээ, биһиги өрүһүспэппит, айылҕа барахсан төһөнү бэрсибитинэн үргүүбүт. Сынньана таарыйа биэдэрэ аҥаарын да ылгаатахпытына үөрэбит. Сорохтор, кырдьык, сир аһа ситиэн иннинэ, ордук дьэдьэни, моонньоҕону, отону олох сиикэйдии хомуйбут буолаллар. Оннук амтана да соччото суох ини.