Сир хамсааһына дойдулар сыһыаннарын уларытыа дуо?

Олунньу 6 күнүгэр Турцияҕа уонна Сирияҕа сир хамсаан, хомойуох иһин, тыһыынчанан киһи олоҕун илдьэ барда. Турция соҕуруулуу-илин сытар уон куората, Сирия биэс оройуона эмсэҕэлээтилэр. Бу күннэргэ Турция, Сирия эрэ буолбакка, аан дойду барыта кулгаах, харах буолан олорор, сонуннары кэтиир. Эмсэҕэлээбит куораттарга үгүс дойду көмөҕө кэллэ. Бу сир хамсааһына дойдулар сыһыаннарын уларытыа дуо?

“Мутугунан быраҕар муҥур үйэбитигэр”

Сир хамсааһыныгар Турция соҕуруулуу-илин, Сирияны кытары кыраныыссалаһа сытар Кахраманмараш, Килис, Дийарбакыр, Адана, Османие, Газиантеп, Шанлыурфа, Адыйаман, Малатыйа, Хатай куораттара, Сирияҕа Идлиб, Алеппо, Хама, Латакия уонна Ракка оройуоннара эмсэҕэлээтилэр. Саамай улаханнык Газиантеп, Кахраманмараш, Хатай куораттары таарыйда.

Турция бэрэсидьиэнэ Реджеп Тайип Эрдоган бу сир хамсааһынын 1939 сылтан  бэттэх буола илик улахан сир хамсааһына диэн иһитиннэрбитэ. Санатан эттэххэ, ити сылга Эрзинджан оройуонугар сир хамсаан, 32 тыһыынчаттан тахса киһи суорума суолламмыт, 100 тыһыынчаттан тахса киһи эчэйбит.

Оттон аан дойдуну ылан көрдөххө, XXI үйэҕэ саамай улахан сир хамсааһына (9,1-9,3 бааллаах) 2004 сыллаахха Индонезияҕа буолбут. Ити сыл Индия акыйаана бааллыран, хомойуох иһин, 227,8 тыһыынчаттан тахса киһи олоҕун быспыта. Гаитига 2010 сыллаахха сэттэ бааллаах сир хамсааһына буолан, эмиэ икки сүүс тыһыынчаттан тахса киһи өлбүтэ. Кытайга Сычуань куоракка 2008 сыл­лаахха буолбут сир хамсааһыныгар 87 тыһыынчаттан тахса киһи сүтүктэммиттэрэ. Кэлиҥҥи уон сылы көрдөххө, былырыын Афганистаҥҥа, иллэрээ сыл Гаитига, 2018 сыллаахха Индонезияҕа 6-7,5 бааллаах сир хамсааһыннара буолуталаабыттар. Манна 1000-4000-тан тахса киһи өлбүт.

Бу күннэргэ Турция, Сирия кыраныыссатыгар буолбут сир хамсааһына, икки күннээх дааннайынан, барыта сэттэ тыһыынчаттан тахса киһи олоҕун илдьэ барда, 34 тыһыынчаттан тахса киһини эчэттэ. Өлбүт, эчэйбит киһи ахсаана күн аайы эбиллэ турар. “Мутугунан быраҕар муҥур үйэбитигэр икки улахан сир хамсааһына буолла”, – диэн Турция кырдьаҕастара этэллэр.

Турцияҕа сэттэ күннээх кутурҕан биллэриллибитэ, оскуолалар олунньу 13 күнүгэр диэри үлэлээбэттэр, эмсэҕэлээбит уон куоракка ыксаллаах быһыы-майгы өссө үс ый устата салҕанан барыаҕа.

“Турция, биһиги эйигинниин бииргэбит”

Сир хамсааһына биллиэҕиттэн Турция быыһыыр сулууспалара, байыаннайдара, эмчиттэрэ тута эмсэҕэлээбит оройуоннарга тиийбиттэрэ. Бастакы күн дойдуттан тоҕус тыһыынчаттан тахса исписэлиис, ону таһынан, баҕа өттүнэн көмөлөһөөччүлэр хомуллан үлэлээбиттэрэ. Исписэлиистэр этэллэринэн, дьону быыһааһыҥҥа бастакы 72 чаас күндү. Онон төһө кыалларынан бастакы үс күҥҥэ быыһааччылар ахсааннарын, тиэхиньикэни элбэтии соруга турбута.

Турцияҕа тута сөрөөн дойдулар салайааччылара кутурҕаннарын биллэрэн туран, көмөҕө анал бөлөхтөрүн ыытыахтарын туһунан иһитиннэрбиттэрэ. Бэҕэһээҥҥи туругунан, 76 дойду, 14 норуоттар икки ардыларынааҕы түмсүү көмөлөһүөҕүн биллэрбитэ. Билигин дьону быыһааһыҥҥа тас дойдуттан көмөҕө кэлбит анал бөлөхтөрү ааҕан туран, 53 тыһыынчаттан тахса киһи үлэлии сылдьар. Арассыыйаттан түөрт сөмөлүөт Турцияҕа уонна Сирияҕа сир хамсааһына буолбут сирдэригэр көппүтэ. Турцияҕа сүүс киһилээх анал бөлөх тиийэн, үлэлии сылдьар. Ол иһигэр аэромобильнай балыыһаҕа үлэлиир 40 мэдиссиинэ үлэһитэ.

Быыһааччылар бу икки күн устата барыта аҕыс тыһыынчаттан тахса киһини сууллубут дьиэ­лэр сэмнэхтэриттэн быыһаатылар. Турция бэрэсидьиэнэ Реджеп Тайип Эрдоган национальнай тэлэбиидэнньэ нөҥүө Турция бу күннэргэ биир киһи курдук сомоҕолоспутун, тас дойдуттан үгүс көмө кэлбитин иһитиннэрдэ.

– Биһиги судаарыстыбабыт бу күннэргэ сүүс сыллаах устуоруйатыгар биир улахан алдьархайы көрүстэ. Бу биһиги эрэ өрөспүүбүлүкэбитигэр буолбакка, ыаллыы сытар судаарыстыбаларбытыгар да, аан дойду үрдүнэн да соһумар. Нэһилиэнньэ биир киһи курдук турунан сомоҕолоһон бары күүһү эмсэҕэлээбит куораттарга, дьону быы­һааһыҥҥа уурда. Бары куораттарга хаан туттарыыта, эмсэҕэлээбит дьоҥҥо малы-салы хомуйуу тохтообокко бара турар. Сир хамсааһына буолуоҕуттан туһааннаах тэрилтэлэр, исписэлиистэр, тиэхиньикэ барыта тура тэбинэн үлэлииллэр. Дьону быыһааһын биир да сөкүүндэҕэ тохтообот. Биһиги бэйэбит күүспүтүн таһынан тас дойдулартан көмө кэлэ турар. Тута көмөнү ыыппыттарын иһин дойдулар салайааччыларыгар дириҥ махталбын тиэрдэбин. Билиҥҥи туругунан, 53 тыһыынчаттан тахса исписэлиис үлэлии сылдьар. Ону таһынан, баҕа өттүнэн көмөлөһөөччүлэр, түмсүүлэр бааллар. Хас чаас аайы кинилэр ахсааннара эбиллэ турар, – диэн иһитиннэрэр кини.

Билигин үгүс дойду “Турция, биһиги эйигинниин бииргэбит” диэн аахсыйа тэрийэн, анал бөлөхтөрү таһынан, гуманитарнай көмөнү хомуйан ыытан эрэр. Олорор дьиэлэри таһынан үгүс сиргэ суол-иис, историческай эбийиэктэр алдьаннылар. Холобур, Газиантеп – ЮНЕСКО испииһэгэр киирбит биир историческай куорат. Сир хамсааһынын түмүгэр манна баар түҥ былыргы кириэппэс алдьаммыт. Бу ки­­риэппэс аан бастакытын II-III үйэлэргэ ахтыллыбыта устуоруйаҕа суруллан хаалбыта баар. Маны таһынан, Сирияҕа ЮНЕСКО өссө биир эбийиэгэ – Алеппоҕа баар цитадель сууллубут.

Сир хамсааһына туохтан таҕыста?

Бу сир хамсааһынын төрүөтүн быһаарыы өссө өргө диэри салҕанан барара буолуо. Биир өттүнэн, исписэлиистэр сир билиитэлэрэ (Аравиятааҕы уонна Анатолиятааҕы сир билиитэлэрэ) хамсаан, улахан дьигиһийиини таһаардылар диэн этэллэр. Санатан эттэххэ, олунньу 6 күнүгэр Газиантепка уонна Кахраманмарашка 7,5-7,8 бааллаах сир хамсааһына буолбута. Иккис өттүнэн, сир хамсааһынын соруйан таһаарыахтарын эмиэ сөп диэн киин бэчээккэ суруйаллар. Үгүс киһини Турцияҕа тохсунньуга, олунньуга соһуччу Канада, Франция, Великобритания, Германия, Нидерланды, Швеция бэйэлэрин консульстволарын саппыттара долгутар. Былырыын сэтинньигэ Стамбулга буол­бут тоҕо тэптэрии кэнниттэн Турция ис дьыалаҕа миниис­тирэ Сулейман Сойлу Америка Холбоһуктаах Штаттарын кирии­тикэлээн, кинилэр биһиэхэ кутурҕаннарын биллэриилэрэ истиҥэ суох диэн этэн турар. Ону ааһан бу күннэргэ бэрэсидьиэн: “Бу иэдээҥҥэ дьоҥҥо-норуокка сымыйа сураҕы тарҕатан, биһиги күүспүтүн өһүлэ сатааччылар кытары көһүннүлэр, биһиги итини барытын билэ-көрө олоробут. Норуот да ону өйдүүр, би­­риэмэтэ кэллэҕинэ итини барытын ыраас мууска таһаарыахпыт”, – диэн иһитиннэриитэ киһини толкуйдатар.

Санатан эттэххэ, НАТО-ҕа Турция биир ойуччу миэстэни ылар. Ол иһин Евросойууска да, НАТО-ҕа да, АХШ да Турцияҕа быйыл ыам ыйыгар буолуох­таах бэрэсидьиэн быыбара улахан суолталаах. Билигин быыбар болдьоҕун көһөрүү туһунан кэпсэтии бара турар. Ити билигин бэрэсидьиэннии олорор уонна быыбарга сүрүн хандьыдаат буолуохтаах Реджеп Тайип Эрдогаҥҥа тугунан диэли­йэн тахсара биллибэт. Кини бэйэтин баҕатынан бэрэсидьиэн быыбарын бэс ыйыттан ыам ыйыгар көһөртөрбүтэ.

Түмүктээн эттэххэ, бу сир хамсааһына Турция, Сирия олохтоохторугар улахан алдьархайы таһаарбытын таһынан, аан дойду бэлиитикэтин «хонуутугар» улары­йыылары таһаарыан сөп. Бииринэн, Турция, Сирия сыһыаннаһыыларыгар, иккиһинэн, Евразияҕа биир баттаамалаах туочуканы туруоруон сөп.