Сири туһаҕа таһаарбатахха…

Сир атыытын туһунан үгүс биллэриилэргэ көрдөххө, удамыр сыаналаах сирдэр үксэ тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанарга анаммыт буолаллар. Чааһынай дьон дьиэ тутталларыгар сөбө суох курдуктар. Ону ол диэбэккэ, дьон сыаната чэпчэки буолла да, хаһан дьиэ туттарга көҥүл бэриллиэр диэри сири атыылаһар. Сорохтор бу сирдэригэр оҕуруот да олордубакка, таах нэлэһитэ сытыараллар. Билигин оннук туһаҕа таһаарбакка сытыарыы иһин сири былдьатыахха сөп.

Сири былдьыыр судургутуйар

Ол курдук, Арассыыйаҕа туһаҕа тахсыбатах сири хаһаайыттартан былдьыыр судургутуйар. Бу “Об обороте земель сельскохозяйственного назначения” диэн федеральнай сокуоҥҥа киирбит уларыйыыларынан. Урут сири туһаммакка алтаттан элбэх сылга туруоруохха сөп эбит буоллаҕына, сокуоҥҥа киирбит уларыйыылар сири бас билээччиттэн үс сыл кэннэ былдьыыр судургутуйбутун туоһулууллар. Сокуон дьаһала суох хаһаайыттарга туһуланар. Маны сэргэ, туһаҕа тахсыбатах сири суут быһаарыытынан атыыласпыт саҥа хаһаайын биир сыл иһигэр туһаҕа таһаарбатаҕына эмиэ былдьатар. Сири туһаныыга кэһии баарын Россельхознадзор булар түгэнигэр, ону туоратарга тоҕус ыйтан биир сылга диэри болдьохтоон сэрэтии биэрэр.

Арассыыйаҕа тахсыбыт түгэннэр

Быйыл от ыйын бүтүүтэ Россельхознадзор Ростовскай, Волгоградскай уонна Астраханскай уобаластар уонна Калмыкиятааҕы салаатын управлениеларыгар суут быһаарыыта киирбит. Ол курдук, Волгоградскай уобаласка тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт 10,8 га иэннээх сири былдьыыр туһунан суут уураахтаабыт. Бу иннинэ сири туһаҕа таһаарыҥ диэн сэрэтии кэлбит эбит. Маны таһынан, сири бас билээччи сиригэр тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах үлэлэри ыыппатаҕын иһин РФ Административнай быраабы кэһии кодексатын 8.8 ыст. 2 ч. административнай эппиэтинэскэ тардыбыт. Биһиэхэ, Саха сиригэр, тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт сирдэр үгүстэр. Тоҕо эрэ дьон сир ылла да дьиэ-уот туттан олохсуйарга ыксыыр. Оттон сокуон хараҕынан, тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сир анаммыт өттүнэн туһаныллыахтаах.

Икки сири былдьаатылар

Бу дьыл муус устар 1 күнүгэр Россельхознадзор Амур уобалаһынааҕы уонна Саха сиринээҕи салаатын управлениета Ленскэй оройуоннааҕы суутун уурааҕынан, СӨ Баай-дуол уонна сир сыһыаннаһыытын министиэристибэтин ирдэбилинэн, тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт сири тустаах

өттүнэн туһамматахтарын иһин былдьыыр туһунан иһитиннэрбитэ. Ол курдук, үс сыл устата тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт 2 га сиргэ туох да үлэ ыытыллыбатах. Бу сири Россельхознадзор хонтуруолга ылан хаһаайыҥҥа сэрэтии ыыппыт. Сэрэтиини хаһаайын толорботох. Онон матырыйааллар барыта Ленскэй оройуоннааҕы суутугар ыытыллыбыттар. Федеральнай сокуон 101 “Об обороте земель сельскохозяйственного назначения” диэнинэн, үс сылтан ордук туһаҕа тахсыбатах сири былдьыыр туһунан сокуон хараҕа үлэлиир. Өскөтүн, хаһаайын сэрэтии тутан баран туох да үлэни ыыппатаҕына, кини административнай эппиэтинэскэ тардыллар уонна сирин былдьатар.

Сири хайдах быһаарабыт?

Арассыыйаҕа сир түөрт гыммыт биирэ тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт. Хас биирдии сир араас категориялаах. Холобур, нэһилиэнньэлээх пуун сирдэригэр инфраструктура сайдар кэскиллээх, бырамыысыланнаска туһуламмыкка — оҥорон таһаарар эбийиэктэр тутуллаллар, ойуур пуондатын сирдэрэ — ойуур хаһаайыстыбата, тыа хаһаайыстыбата диэн барыта арахсар. Тыа хаһаайыстыбатыгар туһуламмыт сирдэр, биллэн турар, хаһаайыстыбаны хаҥатарга, туорахтаах үүнээйини, бурдугу үүннэрэргэ, оҕуруот аһын дэлэтэргэ, ынах-сылгы тутарга туһуланар.

Биир маннык туһуламмыт сирдэринэн Дьокуускайга “Сатал” түөлбэ сирдэрэ буолаллара. 15–16 сыллааҕыта бу сирдэри бастаан тыа хаһаайыстыбатыгар анаан түҥэтии саҕаламмыта. Ол эрээри ити сылтан табаарыстыба тэриллэн, үгүстэр сирдэрин чааһынай дьиэ туттууга (ИЖС) көһөртөрбүттэрэ. Онон “Сатал” дьон олорор туспа түөлбэтигэр кубулуйбута.

Билигин сир тыа хаһаайыстыбатыгар анаммытын хайдах быһаарыахха сөбүй? Арассыыйа Сир кодексатын 77 ыст. тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт сирдэр диэн сурулла сылдьар. Онно сурулларынан, тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллыахтаах сирдэр нэһилиэнньэлээх пууннар кыраныыссаларын таһыгар баар буолаллар. Ардыгар, биирдэ эмит маннык туһаныллар сир дьон олорор сирин кыраныыссатыгар баар буолар. Маннык сир тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сир диэн суруллар. Сир тыа хаһаайыстыбатыгар туһуламмыта ЕГРН выпискатынан быһаарыллар, онно “сир категорията” диэҥҥэ ыйыллар. Тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт сирдэргэ судаарыстыба болҕомтотун уурар. Онон сири ыйыллыбыт быраабыланан туһаныллыахтаах. Бу быраабылалар Сир кодексатыгар ыйыллаллар.

Павла Адамова,  Россельхознадзор Амур уобалаһынааҕы уонна Саха сиринээҕи салаатын сир уонна пестицид эргийиитин хонтуруоллуур салаа начаалынньыгын солбуйааччы:

— Тыа хаһаайыстыбатын сирдэрин эргийиитэ федеральнай сокуон быһыытынан бириинсиптэрдээх. Быйыл Россельхознадзор управлениетын матырыйаалларынан, икки сир учаастага тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытыгар уһун кэмҥэ туһаныллыбакка хаалбытыттан сылтаан, бас билээччилэртэн суут бэрээдэгинэн былдьанна. Тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт сири туһаммакка сир учаастагын былдьааһын олоххо киирдэ. Онон сири бас билэччи дьаһалы толороору, учаастакка үүммүт оту-маһы, талаҕы, үүнээйини, дулҕаны суох гыныыга дьаһаллары ыытара ирдэнэр. Сир кур сэтиэнэххэ кубулуйуо суохтаах.
4‑с №-дээх “Сири мелиорациялааһын туһунан” диэн тохсунньу 10 күнүнээҕи 1996 сыллааҕы федеральнай сокуон үлэлиир. Сокуоҥҥа ыйыллыбытынан, үүммүт мастан, сэтиэнэхтэн, дулҕаттан сири ыраастыыр үлэлэр бырайыактара бигэргэнэр. Ол курдук, мелиорация бырайыагын оҥоруу үлэтэ маннык түһүмэхтэргэ арахсар:

— Сир учаастагын анаалыстааһын, ол иһигэр сир учаастагын геоморфологията уонна гидрологическай, инженернэй-геологическай, мелиоративнай усулуобуйалара.

— Сири мелиорациялааһын көрүҥүн талыы.

— Сири бас билээччи, сири туһанааччы туһунан иһитиннэрии.

— Экологическай өттүнэн куттал суох буолуутун хааччыйар дьаһаллар испииһэктэрэ.

Ол курдук, маһынан үүммүт сир тыа хаһаайыстыбатын сыалыгар туһаныллыбат эбит диэн “признак неиспользования” эппиэттиир, ыстараап ананар, хаһаайыныттан былдьанар усулуобуйа тахсар.

Сокуон ирдэбиллэрин тутуһарбыт булгуччулаах.